Milieuproblemen buiten de stad rukken op: luchtvervuiling door fijn stof en micro-organismen zoals de Q-koorts. Op verzoek van bewonersgroepen in het buitengebied houdt de vereniging Leefmilieu er zich de laatste jaren steeds meer mee bezig.
Grond voor een gesprek - visie op duurzaam landgebruik in Nederland
In de discussie over de stikstofproblematiek gaat het vaak over de toekomst van de boeren. Is er nog toekomst voor hen in Nederland, want zelf spelen ze vaak de kaart dat dit door alle regelgeving onmogelijk wordt. Urgenda maakte een mooi, heel helder filmpje hoe een duurzaam landbouw- en voedselsysteem in Nederland eruit zou kunnen zien; uiteraard mét boeren.
Gaat dat zien en laat het ook aan anderen zien!
Klik hier om het filmpje van Urgenda te bekijken
Overzicht van bijna 5 jaar stikstofrechtspraak
Waar staan we met de stikstofrechtspraak, in het 5e jaar na de PAS uitspraak van 29 mei 2019 en met Tweede Kamerverkiezingen in het vooruitzicht? De vele rechtszaken, die onder meer Leefmilieu gevoerd heeft, hebben inmiddels tot behoorlijk wat ‘stikstofjurisprudentie’ geleid. Er zijn zaken gewonnen en verloren, waarbij winst en verlies zich niet altijd één op één vertaalt naar winst of verlies voor de natuur. De stikstofjurisprudentie gaat altijd enkel over gebiedsbescherming (de N2000-gebieden), niet over bescherming van natuur en soorten buiten deze gebieden.
Valentijn Wösten, jurist, geeft op zijn website (https://w-ja.nl/) een uitgebreid overzicht van de gevoerde zaken met uitleg over de betekenis van de uitspraak.
Helaas moet de conclusie getrokken worden dat wetgever en bestuur meer bezig zijn met stikstofemissies aan de vergunningplicht te onttrekken dan met de noodzakelijke emissiereductie-opgave. Voorbeelden hiervan zijn de bouwvrijstelling (stikstof die vrijkomt tijdens bouw, wordt niet meegerekend), emissies beweiden en bemesten (geen aparte natuurvergunning nodig) en de 25 km afkap bij verkeersemissies (stikstof die verderop neerslaat, wordt niet aan de weg toegerekend). Dit is zeer treurig omdat je daarmee enkel een juridische obstakel wegneemt, en het echte (ecologische) probleem in stand laat.
Dan zijn er nog onduidelijkheden over de zogenaamde emissiearme stalsystemen. Vanwege onbewezen effectiviteit, worden nieuwe nauwelijks vergund, maar wat met de systemen die al staan en dus meer uitstoten dan destijds aangevraagd? En de vergunningen waar latente ruimte (meer emissie vergund dan werkelijk plaatsvindt) in zit, wat gaat daarmee gebeuren? Bij uitblijven van beleid en besluiten op dit vlak, blijft alleen de route naar de rechter over om hier duidelijkheid over te krijgen en ongewenste ontwikkelingen tegen te houden. Een zeer grote klus voor de milieujuristen die zich hiermee bezig houden. En de natuur holt ondertussen nog steeds achteruit….
Lees meer op https://w-ja.nl/overzicht-van-bijna-5-jaar-stikstofrechtspraak/
Reactie Leefmilieu op internetconsultatie stikstofwet
Maart 2023. Ondanks de grote twijfels over de haalbaarheid van de goedkeuring van de nieuwe stikstofwet, heeft wel de internetconsultatie voor deze wet plaatsgevonden. Met een internetconsultatie kan ieder die dit wil een reactie geven op de wet.
Wij hebben grote zorgen over een aantal aspecten van de nu voorgestelde wet, onder meer:
- De wet blijft ruimte bieden aan intern en extern salderen. Dit brengt het grote risico met zich mee dat ´latente ruimte´ (= wel vergunde, maar niet benutte ruimte) gebruikt wordt voor nieuwe (uitbreidings)vergunningen. Hierdoor neemt de emissie van stikstof op papier niet, maar feitelijk juist wel toe.
- De ijkmomenten 2025, 2028 die in de wet staan om te bepalen of de overheid op koers ligt voor de doelen voor 2030, bieden onbegrensde mogelijkheden om de doelen wederom vooruit te schuiven voor onbepaalde tijd.
- Er wordt gesuggereerd dat er mogelijk een alternatief is voor de Kritische Depositie Waarde, zodat de depositie mogelijk niet in alle gebieden onder deze KDW hoeft te komen. Echter deze KDW is gebaseerd op jarenlang wetenschappelijk onderzoek. Een dergelijk goed onderbouwd criterium voor de staat van instandhouding is ons inziens dan ook niet op korte termijn te verwachten.
Leefmilieu en MOB dienen zienswijzen in tegen Vlaams PAS
Juni 2022. Ook in Vlaanderen is men druk bezig met de stikstofproblematiek en is een concept Vlaamse Programmatische Aanpak Stikstof (Vlaams PAS) opgesteld. Het programma vertoont veel dezelfde valkuilen als het Nederlandse PAS dat gesneuveld is en daar waar deze valkuilen er nog niet in zitten, willen wij onze zuiderburen graag voortijdig waarschuwen. Zeker ook omdat ook Nederlandse Natura 2000 gebieden belast worden met stikstof vanuit Vlaanderen.
Onze zorgen betreffen onder andere:
- Latente (onbenutte) ruimte in vergunningen -> opvullen hiervan zorgt voor méér emissies.
- Beoordelingstoets weglaten voor kleine deposities is niet in lijn met wetgeving en voor de natuur zijn vele kleintjes zeker relevant.
- Intern salderen met reductie die ook van technische maatregelen moet komen, is juridisch zeer kwetsbaar nu steeds meer duidelijk wordt hoe slecht de resultaten van vele maatregelen zijn.
Lees voor alle punten van aandacht onze zienswijzen
Presentatie: Stikstof, kunnen we het tij nog keren?
April 2022.De afgelopen maanden blijkt uit verschillende rechterlijke uitspraken dat rechters het stikstofbeleid van de overheden meer dan zat zijn. De uitspraken betreffen ‘extern salderen’, ‘technische maatregelen’ en ‘handhaving PAS-melders’. Steeds meer uitspraken getuigen hiervan en zorgen ervoor dat de druk voor de landelijke en provinciale overheden opgevoerd wordt om eindelijk échte keuzes in het stikstofdossier te maken.
Op 8 april gaf Johan Vollenbroek, van Mobilisation for the Environment en bestuurslid van Leefmilieu, een presentatie waarin hij uitleg gaf over de stand van zaken in het stikstofdossier en hoe we als milieuorganisaties de druk hoog houden om ervoor te zorgen dat de politiek de juiste keuzes gaat maken.
Hij ging in op de noodzakelijke maatregelen voor de landbouw, de integratie met maatregelen tegen klimaatverandering, vermindering van stikstofuitstoot van verkeer (deels sluiten van vliegvelden) en de overstap naar opwekking van duurzame energie (stoppen met houtstook). Als externe kosten worden meeberekend dan levert dit geld op. In samenhang met klimaat, biodiversiteit en gezonde voeding zorgt het voor een win-win situatie. Hiervoor zijn een kabinet met visie en politici met lef nodig. Aldus Johan Vollenbroek
Bekijk hier sheets van de presentatie
Update 10 juni 2022: stikstofplannen kabinet
Eindelijk, 3 jaar na de Raad van State uitspraak, ligt er een plan waarin niet om de harde waarheid heen gedraaid wordt. De regering vertoont daadwerkelijk enig lef. Het veroorzaakt dan ook de nodige reuring: partijen zijn bang bij de Provinciale Staten verkiezingen afgerekend te worden en boeren staan weer op hun achterste tractorwielen.
Wij zijn voorzichtig positief, maar plaatsen toch ook de nodige kanttekeningen:
- - De aanpak van andere vervuilers dan de landbouw ontbreekt (luchtvaart, industrie). Dit is onterecht en zorgt voor meer polarisatie.
- - Provincies zijn uitvoerders. Juist in de provinciebesturen zijn er relaties met boerenorganisaties en dat geeft een groot spanningsveld.
- - Er is nog een jaar de tijd voor de plannen, in die tijd dus nog geen reducties en dus nog meer schade aan de natuur.
Eerst nog zien of deze plannen stand houden. Onze oproep aan politici: houdt de rug recht en zwicht niet wéér voor trekkerprotesten en angst voor de eigen achterban.
Stikstofdossier: rechters zijn het zat
Maart 2022. De afgelopen maanden blijkt uit verschillende rechterlijke uitspraken dat rechters het stikstofbeleid van de overheden meer dan zat zijn. De uitspraken betreffen ‘extern salderen’, ‘technische maatregelen’ en ‘handhaving PAS-melders’
Extern salderen
Bij extern salderen kan een bedrijf groeien door onbenutte stikstofemissie te gebruiken van een ander bedrijf. Van deze ‘latente ruimte’ mag 70% ingezet worden. De realiteit is dat deze werkwijze leidt tot meer emissie van stikstof en dus een toename van de stikstofdepositie op de natuur. Dat komt doordat oude vergunningen van bedrijven (of bedrijfsonderdelen) die al lang niet meer in werking zijn, worden afgestoft en verhandeld. Of een bedrijf heeft in het verleden een veel ruimere vergunning gekregen dan nodig en kan nu deze extra vergunde ruimte verhandelen. Gedachte hierachter is dat enkel naar de vergunde emissies hoeft te worden gekeken en de ogen gesloten kunnen worden voor de werkelijke emissies.
Rechters hebben nu in verschillende zaken natuurvergunningen vernietigd die op deze manier tot stand zijn gekomen. Hiermee staat deze vorm van vals rekenen eindelijk ter discussie.
Technische maatregelen
Een andere manier om een vergunning te krijgen is ‘intern salderen’, waarbij veelal technische maatregelen ingezet worden om de huidige emissie omlaag te krijgen en deze verlaging vervolgens in te zetten voor een uitbreiding. Veelal wordt een uitbreiding van het aantal dieren gecompenseerd met het toepassen van emissiearme stalvloeren. Echter blijken deze vloeren helemaal niet goed te werken, zo blijkt al jaren uit vele onderzoeken.
Ook hier zetten rechters nu voorlopig een streep door. Er is immers onvoldoende garantie dat toename van emissie voorkomen wordt door de technische maatregelen en dat maakt uitbreiding in aantallen dieren onvergunbaar. De uitspraken van de rechter leggen de provinciebesturen echter naast zich neer. Dit roept grote zorgen op over onze rechtsstaat.
Handhaving PAS-melders
PAS-melders zijn bedrijven die onder het PAS geen natuurvergunning nodig hadden omdat de stikstofemissie onder een bepaalde grens bleef (1 mol/ha/jaar). Met de uitspraak van de Raad van State in mei 2019 is deze werkwijze als onrechtmatig bestempeld: ook lagere emissie dan 1 mol zijn relevant en daarvoor dienen bedrij
ven een natuurvergunning aan te vragen. De 3500 bedrijven waren vanaf dat moment dus ‘illegaal’, maar het kabinet beloofde legalisatie voor deze bedrijven. Hiervoor is wel stikstofruimte nodig….die moet ergens vandaag komen en daar is na 2,5 jaar nog steeds geen oplossing voor. De overheid draalt en draalt. Ondertussen weigeren de provincies om te handhaven op deze nu, zonder vergunningen opererende, bedrijven. Steeds wijzen de provincies op toekomstige legalisatie én het economisch belang.
De rechtbanken Oost-Brabant, Midden-Nederland en Overijssel hebben de afgelopen maanden deze besluiten tot weigeren van handhaving vernietigd. De uitspraken zijn helder: legalisatie is niet in zicht nu de landelijke overheid hier slechts loze beloftes doet en het is niet aangetoond dat handhaving onevenredig is.
Bovenstaande drie punten, die door MOB en Leefmilieu veelvuldig voor de rechter gebracht zijn (en worden), geven duidelijk weer dat de overheden nog steeds bezig zijn de bedrijvigheid te beschermen in plaats van de natuur. Gelukkig voeren de rechters de druk nu op om de overheid te dwingen de keuzes te gaan maken die nodig zijn voor de bescherming van natuur, bodem, water en lucht. Dit is bovendien niet enkel een belang voor planten en dieren, maar ook een mensenbelang.
Nu ook handhavingsverzoeken tegen Brabantse PAS melders
Augustus 2021.Mobilisation (MOB) en vereniging Leefmilieu hebben in de afgelopen maanden in vier provincies handhavingsverzoeken ingediend betreffende zogeheten ‘PAS melders’. Sinds 2015 zijn onder het PAS duizenden bedrijven op basis van een melding uitgebreid ten koste van de natuur. De provincies hebben aangekondigd alle bedrijven zonder natuurvergunning alsnog een vergunning te willen geven op basis van salderen. De twee organisaties stellen dat dit onmogelijk is met de nieuwe stikstofwet.
De nieuwe Stikstofwet realiseert volgens MOB en Leefmilieu te weinig stikstofreductie. Het legaliseren van PAS-melders zonder een adequate Stikstofwet en zonder een door de Kamers goedgekeurd implementatieplan vinden MOB en Leefmilieu niet acceptabel. MOB en Leefmilieu vinden legalisatie van PAS-melders op basis van de huidige schimmige salderingsregels eveneens onjuist. De regels voor salderen zijn door provincies vastgelegd in de Richtlijn Intern en Extern Salderen. Met salderen wordt toegestaan dat een stikstofemissietoename op een bedrijfslocatie kan worden verrekend met een afname elders. Aan de saldering met stikstof kleven fundamentele bezwaren met het ernstige risico dat een oplossing onbetaalbaar en onbereikbaar wordt gemaakt. MOB en Leefmilieu eisen afschaffing van intern en extern salderen.
Lees hier het persbericht van MOB en Leefmilieu
Lees hier meer over Pasmeldingen en handhaving bij Franca Damen
Handhavingsverzoeken PAS-melders ingediend
2021-06-16. Mobilisation (MOB) en vereniging Leefmilieu hebben 50 handhavingsverzoeken over de uitbreiding van veebedrijven op basis van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) bij het provinciebestuur van Gelderland ingediend. Het is de eerste serie in het kader van honderden nieuwe handhavingsprocedures voor natuurbehoud. Sinds 2015 zijn onder het PAS duizenden bedrijven op basis van een melding uitgebreid ten koste van de natuur. De provincies hebben aangekondigd alle bedrijven zonder natuurvergunning alsnog een vergunning te willen geven op basis van salderen. De twee organisaties stellen dat dit onmogelijk is met de nieuwe stikstofwet.
Onder het Programma Aanpak Stikstof (PAS) hebben de provincies toegelaten dat tussen 1 juli 2015 en 29 mei 2019 ca. 3.600 bedrijven met een beperkte stikstoftoename vergunningvrij konden uitbreiden. Die bedrijven konden volstaan met een melding. Met de PAS uitspraak van de Raad van State van 29 mei 2019 staat vast dat die uitbreidingen wel vergunningplichtig zijn. Deze vergunningvrije uitbreidingen zijn daarmee in strijd met de Wet natuurbescherming.
Te weinig stikstofreductie en geen implementatieplan
De nieuwe Stikstofwet realiseert volgens MOB en Leefmilieu te weinig stikstofreductie. Het legaliseren van PAS-melders zonder een adequate Wet stikstofreductie en zonder een door de Kamers goedgekeurd implementatieplan vinden MOB en Leefmilieu niet acceptabel. MOB en Leefmilieu vinden legalisatie van PAS-melders op basis van de huidige schimmige salderingsregels eveneens onjuist. De regels voor salderen zijn door provincies vastgelegd in de Richtlijn Intern en Extern Salderen. Met salderen wordt toegestaan dat een stikstofemissietoename op een bedrijfslocatie kan worden verrekend met een afname elders. Aan de saldering met stikstof kleven fundamentele bezwaren met het ernstige risico dat een oplossing onbetaalbaar en onbereikbaar wordt gemaakt. MOB en Leefmilieu eisen afschaffing van intern en extern salderen.
Vergunde maar nooit gerealiseerde emissies
Uit onderzoek van de WUR en Eenvandaag blijkt dat door de vergunde maar nooit gerealiseerde emissies de werkelijke emissies nog met tientallen procenten kunnen stijgen. Ook noemen zij als fundamenteel bezwaar dat met deze vorm van salderen natuurschade tot verhandelbaar bedrijfskapitaal wordt gemaakt.
Mobilisation en Leefmilieu zijn bereid om constructief mee te denken over een goede oplossingen voor de PAS-melders.
Lees hier het persbericht van MOB en leefmilieu
Lees hier het handhavingsverzoek
Lees hier een nadere toelichting op Foodlog
Aangenomen stikstofwet schiet volstrekt tekort
In de vorige Nieuwsbrief beschreven we onze zware kritiek op de stikstofwet. Helaas is op 17 december 2020 het wetsvoorstel “Stikstofreductie en natuurverbetering” in de Tweede Kamer aangenomen, op 9 maart 2021 gevolgd door de Eerste Kamer. De partijen SP, SGP en 50PLUS stemden met de coalitiepartijen mee. Kern van de wet: de stikstofuitstoot moet in 2030 met slechts 26% zijn teruggedrongen. Dat is de helft van het percentage van 50% dat de Commissie Remkes heeft geadviseerd! In 2035 dient de reductie volgens de wet 50% te zijn.
Het wetsvoorstel ‘Stikstofreductie en natuurverbetering’ zal verdere aftakeling van onze natuur niet voorkomen. Daarvoor is het ambitieniveau te laag en komen maatregelen er niet of te laat. De wet faciliteert handel in stikstof en dit leidt tot fraude met handel in "stikstofrechten". Zo wordt er bijvoorbeeld vergunde stikstofuitstoot verhandeld, terwijl deze nooit echt heeft plaatsgevonden. De uitstoot neemt hierdoor na de ‘handel’ niet af, maar juist toe. Daar zijn nu al vele voorbeelden van.
Er is sinds 29 mei 2019, nadat de Afdeling Bestuursrechtspraak uitspraak heeft gedaan over het PAS, ruim anderhalf jaar verstreken. In deze periode is er nauwelijks iets bereikt met betrekking tot stikstofemissiereductie. De luchtvaart krijgt zelfs veel meer ‘stikstofbudget’ met de geplande uitbreidingen van Schiphol en Lelystad. Industrie is ook meer budget toebedeeld. Verkeer en bouw blijven buiten schot of mogen uitbreiden. Dit alles heeft tot gevolg dat de agrarische sector fors moet gaan inleveren. Met de nieuwe wet worden precies dezelfde structurele fouten gemaakt als met het eerder afgeschoten Programma Aanpak Stikstof (PAS): Er zijn te weinig milieumaatregelen voor reductie, te veel onzekerheid over reductie, te weinig natuurherstel binnen en buiten de reservaten, te veel onzekerheid over natuurherstel, onduidelijkheid en gebrekkige gelegenheid tot bijsturen. De aftakeling van de natuur gaat onverminderd hard door. Een PAS 2.0 debacle kondigt zich aan. De nieuwe stikstofwet is niet alleen een doodlopend spoor voor de natuur, maar ook voor de landbouw èn de economie. Om de negatieve gevolgen tegen te gaan, moeten helaas wederom vele juridische procedures gestart worden.
Stikstofwet minister Schouten zwaar onvoldoende
Bijna 1,5 jaar na de uitspraak van de Raad van State van mei 2019 over de Nederlandse stikstofaanpak is het wetsvoorstel ‘Stikstofreductie en natuurverbetering’ door minister Schouten gelanceerd. Leefmilieu vindt het wetsvoorstel zwaar onvoldoende. Het wetsvoorstel komt neer op een reductie van de stikstofemissie van 25%, terwijl het adviescollege Remkes 50% adviseerde.
Daarnaast wil Schouten samen met provincies naar Brussel om te vragen natuurgebieden te mogen schrappen. Dit is haar afgeraden door vele vooraanstaande juristen. Ook recent onderzoek van twee bureaus kwam tot dezelfde conclusie: een doodlopende weg. Vooral ook omdat we in Nederland met 13% oppervlakte Natura 2000-gebieden al onder het Europees gemiddelde zitten, terwijl de Europese Commissie zelfs naar 30% wil.
Minister Schouten wil ook handel in stikstof. Dit zogenoemde extern salderen gaat ervoor zorgen dat de prijs van ammoniakstikstof fors omhoog zal gaan. Boeren zullen dit niet kunnen betalen, maar grote bedrijven die stikstof nodig hebben wel (bijvoorbeeld een biomassacentrale). De agrarische sector gaat zo worden leeggekocht. Boeren moeten nu al handelen in productierechten en fosfaatrechten. Daar komt ammoniakhandel dan nog bij. Verder zal extern salderen gaan leiden tot grootschalige fraude met zogenaamde referentieniveaus.
Leefmilieu is van mening dat dit wetsvoorstel van tafel moet en dat een nieuw wetsvoorstel op de bezwaren moet worden aangepast.
Lees hier onze uitgebreide reactie
Stikstofaanpak Kabinet stelt teleur
24 april 2020 maakte het kabinet de nieuwe stikstofplannen bekend.
Teleurstellend en juridisch onhoudbaar moeten we helaas concluderen.
Het kabinetsplan noemt een onacceptabel lage emissiereductie.
Een 50% emissiereductie in 10 jaar tijd is een noodzakelijke ondergrens. Het Kabinet biedt slechts 26%. Deze 26% is bovendien gebaseerd op ongeloofwaardige en onverplichte reductiemaatregelen, zoals aanpassingen in het veevoer en aanlengen van mest met water. Daarbij wordt uitgegaan van streefwaarden, terwijl harde doelen met wettelijke borging nodig zijn.
Een nieuwe gang naar de rechter is onvermijdelijk, nu het Kabinet totaal geen recht doet aan de uitspraak van de Raad van State van 29 mei 2019.
Update 2020-06-08. Ook de commissie Remkes is in haar eindadvies ‘Niet alles kan overal’ zeer kritisch over de plannen van het kabinet en waarschuwt dat het wederom juridisch onhoudbaar is.
Lees hier het hele persbericht van Leefmilieu en MOB
Lees hier het advies van de commissie Remkes
Op naar de toekomst: Betaalbaar Beter Boeren
Januari 2020. In opdracht van Greenpeace voerden de onafhankelijke onderzoeksbureau’s Ecorys en Ethycal Growth Strategies een maatschappelijke kosten-batenanalyse uit naar de omslag naar ecologisch boeren. Conclusie: deze omslag is haalbaar en betaalbaar, sterker nog: het levert de maatschappij jaarlijks gemiddeld ruim 1 miljard euro op.
Met ecologisch boeren lossen we niet alleen het aandeel van de landbouw aan de stikstofcrisis op, maar pakken we ook andere hardnekkige problemen aan die worden veroorzaakt door de intensieve veehouderij. Te denken aan onder meer uitstoot broeikassen, gezondheidsschade door fijn stof, mestoverschot, risico zoönose. Doorgaan op de huidige weg heeft de maatschappij alleen al in 2018 6,6 miljard euro gekost. Dat is onder meer doorberekend in schade aan natuur, het klimaat en onze volksgezondheid. En hier zijn de kosten voor ontbossing in het buitenland nog niet in meegenomen. Nu investeren in de omslag naar ecologisch boeren levert de maatschappij uiteindelijke alleen maar winst op. Ecologische landbouw is een goede ‘business case’.
Lees de uitkomsten in het plan Betaalbaar Beter Boeren: https://tinyurl.com/BeBeBo
Zienswijzen nieuw stikstofregistratiesysteem
Januari 2020. Om de bouw van circa 75.000 woningen en een aantal grote infrastructurele projecten mogelijk te maken, is een Regeling spoedaanpak stikstof bouw en infrastructuur in de maak. Met deze Regeling wordt een stikstofregistratiesysteem ingesteld, dat vergelijkbaar is met de PAS, een soort mini-PAS. Het concept voor deze regeling ligt nu voor ter consultatie.
Leefmilieu is het niet eens met deze regeling en heeft zienswijzen ingediend. De zienswijzen betreffen onder meer het gebruik van de PAS-systematiek die achterhaald is. Ook gaat de Regeling niet alleen over woningbouw (weinig stikstofdepositie), maar ook over wegenaanleg (veel stikstofdepositie) en worden er geen maxima aan de uitstoot van dergelijke projecten gesteld. Verder lijkt ons de veevoermaatregel niet uitvoerbaar omdat er in de veesector getwijfeld wordt aan de ernst van het probleem.
Bekijk hier de conceptregeling
Kabinet zet Commissie Remkes voor het blok door afspraken met landbouwsector
18 december 2019. Zonder het advies van de Commissie Remkes af te wachten heeft het Kabinet verregaande afspraken gemaakt met de landbouwsector over de stikstofcrises.
De natuurorganisaties zijn hierbij niet betrokken. Mobilisation en Vereniging Leefmilieu, de partijen die de stikstofzaak aan het rollen hebben gebracht, sturen vandaag een brief op poten aan Minister Schouten met de eis dat de afspraken worden herroepen.
Klik hier om het hele persbericht te lezen
Klik hier om de brief aan Schouten te lezen
Klik hier om de afspraken tussen kabinet en het Landbouwcollectief te lezen
Voor varkensboeren was 2019 een goed jaar
December 2019. Voor varkensboeren was 2019 een goed jaar. Het gemiddelde inkomen wordt geraamd op € 257.000. Dit goede resultaat is mede veroorzaakt door de grote vraag naar varkensvlees uit China, daar kampte men in 2019 met de Afrikaanse varkenspest. De verschillen in inkomen tussen de sectoren in de landbouw waren groot. Zo daalde de inkomens van de pluimveebedrijven door een lagere prijs voor de eieren.
Het gemiddelde inkomen van bedrijven in de land- en tuinbouw in 2019 was € 57.000, dat is een stijging van € 6000 ten opzichte van 2018.
Lees hier het hele persbericht van Wageningen University @ Research
De natuur heeft geen tractoren
Sinds de uitspraak van de Raad van State op 29 mei 2019 is stikstof bijna een vast nieuwsitem geworden. De impact van de uitspraak is inmiddels tot iedereen doorgedrongen en posities worden ingenomen.
Het eerste wachten was op het advies van de commissie Remkes. Dit advies zou maatregelen voorstellen aan het kabinet om de stikstofproblematiek op te lossen. Op 25 september 2019 was het zo ver en de titel van het advies ´Niet alles kan´ was op zich bemoedigend. De voorgestelde maatregelen voor het verkeer: minder hard rijden; en voor de landbouw: uitkoop boeren. Maar de durf bleef uit: minder hard rijden hoefde niet overal en de boeren worden alleen vrijwillig uitgekocht. Geen advies voor de nodige krimp van de veestapel.
Het kabinetsvoorstel vervolgens is een slap aftreksel van dit advies en zal het probleem niet oplossen. De grootste vervuiler, de landbouw, wordt onvoldoende aangepakt, de verlaging van de snelheid is alleen bij natuurgebieden, terwijl het vliegverkeer en de biomassacentrales helemaal buiten schot blijven. Desondanks zijn de boeren boos, zo boos dat ze met veel bombarie actie voeren met hun tractoren. Duidelijke argumenten blijven uit, maar de politiek is erg gevoelig voor die grote tractoren en de verkeerschaos die ze veroorzaken.
De uitspraak van de Raad van State is zó duidelijk: de natuur moet beter beschermd. Het blijft spannend of de politiek uiteindelijk de noodzakelijke keuze zal durven maken, want tsja: de natuur heeft geen tractoren.
Bevlogen boeren zetten zich in voor kringlooplandbouw
Op 20 september kwamen in Nijkerk meer dan 150 boeren bijeen van de vereniging tot Behoud van Boer & Milieu (VBBM).
Ze vierden dat ze al 30 jaar samenwerken aan de ontwikkeling van kringlooplandbouw. Veehouders vertelden wat er komt kijken bij het sluiten van de kringloop. Het idee is eenvoudig: de koe eet gras, en met de koeienpoep wordt het gras bemest. In deze kringloop is er veel minder (of geen) kunstmest nodig en veel minder krachtvoer. Dat krachtvoer (vaak met soja) hoeft dan ook niet geïmporteerd te worden. Dat is gunstig, want de soja komt nu vaak uit landen waar er (regen)woud gekapt wordt om soja te verbouwen. Dus geen krachtvoer gebruiken is ook gunstig voor het milieu in landen ver weg van hier.
De VBBM bestaat dertig jaar en kan dus gebruik maken van een schat aan ervaring. In deze bijeenkomst werden ervaringen over kringlooplandbouw gedeeld, werd op het werk van de individuele boeren teruggeblikt en werden zelfontwikkelde apparaten getoond. In alle presentaties was de rode draad dat kringlooplandbouw economisch heel rendabel is. Het helpt daarbij natuurlijk wel als boeren bevlogen zijn.
Klik hier om meer over het VBBM kringloopsysteem te lezen
Impact van stikstof op de natuur
September 2019. Door de recente uitspraak van de Raad van State wordt het bedrijven, verkeer en veehouderij een stuk moeilijker gemaakt om stikstof in de lucht te brengen. Veel projecten in heel Nederland zijn daardoor stil komen te liggen. Is dat terecht, is stikstof echt zo’n groot probleem? Arnold van den Burg (foto) heeft onderzocht op welke manier stikstof schadelijk is voor dieren en dan met name voor vogels. Op zondag 15 september ging hij in het radioprogramma Vroege Vogels dieper in op deze problematiek en de mogelijke oplossingen.
Arnold van den Burg studeerde biologie in Wageningen, promoveerde aan de University of Nottingham (UK) en werkt nu bij Stichting BioSFeer. Hij ondersteunde de vereniging Leefmilieu in Luxemburg bij het Europese Hof door de rechters in het proces over de PAS duidelijk te maken wat er op het spel staat als we doorgaan met het vervuilen van de natuur met stikstof.
Beluister hier de uitzending met Arnold van den Burg (13 minuten)
Lees hier meer over dit onderwerp op de website van Vroege Vogels
Leefmilieu geeft inbreng bij commissie Remkes
September 2019. De minister van landbouw heeft de hulp ingeroepen van een nieuw adviescollege om te zoeken naar een oplossing, nu het PAS (programma aanpak stikstof) bij de rechter is gesneuveld. Het Adviescollege stikstofproblematiek, ook wel de commissie Remkes genoemd, moet een uitweg zoeken uit de huidige impasse. Op vrijdag 13 september organiseerde de commissie een bijeenkomst waarop milieuorganisaties hun inbreng konden leveren. Namens MOB en Leefmilieu heeft Johan Vollenbroek (foto) onder meer de volgende punten ingebracht:
- Verminder de intensieve landbouw
- Ga over op kringlooplandbouw
- Verlaag de maximum snelheid op de snelwegen naar 100 km / uur
- Verbiedt brommers op benzine (tweetakt)
- Schaf subsidies af op houtstook / biomassa / mestvergisters
- Sluit kolencentrales vervroegd.
Lees hier de hele inbreng van MOB en Leefmilieu.
Oplossingen stikstofprobleem
September 2019. De stikstofuitspraak van de Raad van State vormt een probleem, dat is duidelijk, de kranten staan er vol van. Maar de vraag is nu dus: Hoe lossen we dat probleem op? Niet door de getroffen natuurgebieden op te heffen, zoals sommigen in de landbouwsector suggereren. De oplossingen, zoals wij die zien hebben we samen met de andere betrokken milieuorganisaties op een rijtje gezet.
Onze ideeën worden toegelicht in een brief die we aan minister-president Rutte en de commissie Remkes hebben gestuurd. Het goede nieuws is dat een van de suggesties in de brief al uitgevoerd wordt: de maximumsnelheid op snelwegen wordt niet verder verhoogd naar 130 km per uur. Een mooi begin, hopelijk volgen andere oplossingen ook snel.
Lees hier de brief aan minister-president Rutte
Stikstofproblematiek krijgt eigen adviescollege
Juli 2019. De minister van landbouw heeft de hulp ingeroepen van een nieuw adviescollege om te zoeken naar een oplossing, nu het PAS (programma aanpak stikstof) bij de rechter is gesneuveld. Het Adviescollege stikstofproblematiek moet een uitweg zoeken uit de huidige impasse, waarbij zowel de vergunningverlening weer op gang komt als ook een nieuwe aanpak komt voor het verbeteren van de situatie van de stikstofgevoelige natuurgebieden.
Leefmilieu heeft samen met milieuorganisatie MOB de commissie een mail gestuurd om ze te vragen ook aandacht te besteden aan de onherroepelijke vergunningen. Er zijn namelijk juristen, waaronder mr. C. de Groot, oud-vicepresident van de Rechtbank Rotterdam, die betwijfelen of deze (duizenden) vergunningen wel in stand kunnen blijven nu duidelijk is geworden dat ze de natuur schaden.
Volgens mr. de Groot behouden de vergunningen wel hun formele geldigheid, maar tegelijkertijd lijkt aan de vergunde stikstofdepositie toch de juridische basis te zijn ontvallen. Het Europese Hof hanteert immers de norm, dat geen schadelijk gevolg voor de natuurlijke kenmerken van een gebied toelaatbaar is. De weg staat dan dus open voor procedures over de schade bij de civiele rechter.
Lees het artikel van mr. C de Groot op de site van het NJB
Nederlandse stikstofbeleid (PAS) van tafel
29 mei 2019. De Nederlandse natuur verslechtert al jaren door veel te hoge concentraties stikstof. Stikstof vervuilt de lucht, de bodem en het water. Nederland nam besluiten in de verwachting dat schade aan de natuur door maatregelen in de toekomst zou worden opgelost. De Raad van State heeft nu besloten dat dit niet meer mag. Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) mag niet meer als basis voor toestemming voor activiteiten worden gebruikt. Bij een besluit moet voortaan vooraf zeker zijn dat er geen schade aan de natuur zal optreden. Veel nieuwe vergunningen voor veehouderijen, wegen en biomassacentrales zullen hierdoor niet meer verleend kunnen worden.
Door vrijwilligers van 3 kleine milieuorganisaties, waaronder Leefmilieu, is jarenlang aan dit dossier gewerkt. Wij zijn blij met deze heldere uitspraak.
Lees hier het persbericht van Leefmilieu
Lees hier het persbericht van de Raad van State
Bekijk hier de video van Raad van State over deze uitspraak
Geen nieuwe PAS, maar gewoon minder beesten
Het is geen geheim dat we in Nederland niet weten waar we de mest moeten laten van alle dieren die er gehouden worden. En dat het verwerken van de mest fraude en criminaliteit in de hand werkt. Ook is inmiddels overduidelijk dat we de natuur schade toebrengen met de grote hoeveelheid stikstof die daarbij vrijkomt. Door de stikstofverzuring ontbreekt op steeds meer plaatsen kalk in de natuur, waardoor bijvoorbeeld vogels geboren worden met gebroken pootjes. Na een jarenlange strijd van is het falende stikstofbeleid (PAS) van tafel. De vraag is nu, hoe verder? De oplossing is eenvoudigweg minder beesten. Minder beesten betekent minder mest en minder stikstofuitstoot. Maar deze oplossing is ook lastig. Hoe zorg je ervoor dat in een land waar ondernemers vrij mogen ondernemen er een stop komt op het aantal beesten? Die puzzel zal de komende maanden opgelost moeten worden, want dat het zo niet langer kan is nu wel duidelijk.
Zie voor meer informatie het mestdossier van de NRC
Lange zit bij Raad van State op 14 februari 2019
De Raad van State hield op 14 februari 2019 zitting over het Programma Aanpak Stikstof (PAS), het Nederlandse natuurvergunningenbeleid met groot belang voor de veehouderij. De Raad van State moet uitvoering geven aan het stikstofarrest van de Europese rechter van 7 november 2018.
De Nederlandse natuur zucht al tientallen jaren onder ernstige natuurschade vanwege veel te hoge concentraties stikstof, vooral veroorzaakt door de intensieve veehouderij. Een langdurig overschot aan stikstof heeft een giftige, verzurende, werking op de natuur. De vereniging Leefmilieu was tijden de zitting vertegenwoordigd door Valentijn Wösten, hij zegt erover: "Een krimp van de Nederlandse veestapel maakt onvermijdelijk onderdeel uit van het nieuw op te stellen beleid nadat de rechter uitspraak heeft gedaan."
De rechtszitting was een lange zit, van 10 uur 's ochtends tot half zeven in een volle zaal met bijna 100 toehoorders. De uitspraak van de Raad van State wordt verwacht in mei of juni.
Lees hier het persbericht voor meer achtergrondinformatie.
Europese rechter: Nederlandse stikstofbeleid moet veel strenger
7 november 2018. In veel beschermde natuurgebieden ΜΆ Natura 2000-gebieden zoals de Veluwe – is een te hoge neerslag van stikstof. Dit betekent een aantasting van de natuur en verlies van soorten planten en dieren. Het Nederlandse beleid PAS (Programma Aanpak Stikstof) ging uit van een verwachte daling van deze stikstofdepositie. Op basis van die verwachting werden uitbreidingen van bedrijven en wegen alvast toegestaan. Het Europese Hof oordeelde op 7 november 2018 echter dat dit zo niet mag. Je kunt pas een grotere vervuiling toestaan als dat de natuur niet aantast en je daar ook zeker van bent. Het Europese Hof zegt daarover letterlijk: ‘‘Dat is echter slechts het geval wanneer na een grondige en volledige toetsing van de wetenschappelijke deugdelijkheid van die beoordeling kan worden gegarandeerd dat er wetenschappelijk gezien redelijkerwijs geen twijfel bestaat dat geen van de plannen of projecten schadelijke gevolgen heeft voor de natuurlijke kenmerken van het betrokken gebied, hetgeen door de nationale rechter moet worden nagegaan.’’
Verder werden in het Nederlandse beleid tot nu toe de gevolgen van het weiden van vee en het in de bodem brengen van meststoffen niet apart meegenomen bij de bepaling van de hoogte van de stikstofdepositie, er gold daarvoor een algemene uitzondering. Ook daar is het Europese Hof het niet mee eens, een dergelijk uitzondering mag niet. Ook voor het weiden en mesten geldt dat ze alleen mogen als ze gegarandeerd is dat ze niet leiden tot te hoge stikstofdeposities.
De Afdeling Bestuursrechtsspraak van de Raad van State had het Europese Hof om advies gevraagd en moet nu concrete invulling geven aan deze uitspraak. De rechtbanken hebben op dit moment honderden zaken over dit onderwerp in behandeling. Zij houden die aan totdat de uitspraak van het Europese Hof door de Raad van State in een definitieve uitspraak is vertaald. Die definitieve uitspraak wordt voor begin 2019 verwacht.
Bekijk hier de uitspraak van het Europese Hof
Europese rechter: Nederlands natuurbeleid moet veel beter
7 november 2018. Het Europese Hof in Luxemburg heeft vandaag het Nederlandse natuurvergunningenbeleid van tafel geveegd.
De uitspraak betekent dat duizenden natuurvergunningen voor bedrijfsuitbreidingen die sinds 2015 zijn verleend nooit hadden mogen worden afgegeven. Concreet gaat het om bedrijfsuitbreidingen van veehouderijen, diverse kolencentrales en biomassa-installaties. De Nederlandse natuur wordt aangetast door de veel te hoge concentraties stikstof en het huidige Nederlandse stilstofbeleid beschermt de natuur onvoldoende Deze juridische strijd is gewonnen door drie kleine milieuorganisaties, waaronder Leefmilieu.
Lees hier de uitspraak van het Europese Hof
7 november belangrijke datum voor de natuur
Op 7 november 2018 komt de uitspraak van het Europese Hof over de PAS, het huidige Nederlandse stikstofbeleid. PAS is de afkorting van Programma Aanpak Stikstof. Leefmilieu heeft bij de Europese rechters gepleit voor afschaffing van dit Nederlandse beleid.
Bijna alle belangrijke natuurgebieden, de zogenoemde Natura 2000 gebieden, hebben last van het teveel aan stikstof. Dit geldt voor 118 van de 160 Natura 2000-gebieden (zie kaart). De PAS subsidieert bijvoorbeeld plaggen: het verwijderen van de bovenste bodemlaag. Ze duiden dit aan als een herstelmaatregel omdat met de bovenste grondlaag ook veel stikstof wordt afgevoerd. Op die manier probeert het programma ruimte te maken voor uitbreiding van economische activiteiten zoals meer dieren op een bedrijf. De vraag is echter of de Europese rechters het daar mee eens zullen zijn. Het zou goed zijn als zij deze aanpak afwijzen, zodat in plaats daarvan de maatregelen direct bij de bron genomen worden. Dus minder beesten en overgaan op kringlooplandbouw, zodat achteraf herstel van de schade niet nodig is. Wat ook de uitslag van de uitspraak zal zijn, wij wachten die in spanning af, want 7 november wordt hoe dan ook voor alle Europese natuur een belangrijke datum.
Bron kaart:
https://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000/gebiedendatabase.aspx?subj=pas&deel=0
Advies aan Europese Hof maakt toekomst PAS uiterst onzeker
26 juli 2018. De advocaat-generaal van het Europees Hof van Justitie heeft advies uitgebracht aan het Hof van Justitie over de PAS. Deze adviezen worden vaak overgenomen door het Hof.
De PAS is een mega-beleidsprogramma van de Nederlandse regering om te regelen dat nieuwe stallen en wegenbouw mogelijk zijn ondanks djavascript:void(0)e hoge stikstofniveaus in Nederland. Het advies van de advocaat-generaal laat weinig overeind van de PAS, het verklaart dat de kern van de PAS in strijd is met de Europese Habitatrichtlijn. De PAS stelt dat vergunningen voor natuurschade kunnen worden afgegeven omdat er gelijktijdig ook maatregelen worden genomen voor natuurherstel. De adviseur van het Europees Hof van Justitie noemt dit strijdig met de Habitatrichtlijn, omdat natuurherstelmaatregelen niet de oorzaak van de natuurschade aanpakken, maar enkel de gevolgen. Het beleid is dan dweilen met de kraan open. Daarnaast wordt de wankelmoedige aanpak van de emissies door het uitrijden van mest in strijd met de Habitatrichtlijn genoemd.
Nederland is het meest veedichte land van Europa en dit veroorzaakt al decennia grote milieuproblemen. Volgens mr. Valentijn Wösten, die de rechtszaak voert namens Vereniging Leefmilieu en Mobilisation for the Environment, zal het onvermijdelijk worden dat de Nederlandse veestapel moet krimpen. Zoals het er nu naar uitziet zal blijken dat de Nederlandse Overheid opnieuw ernstig tekort schiet in haar zorgplicht voor een goed milieu- en natuurklimaat.
Vereniging Leefmilieu en Mobilisation for the Environment hebben samen met Stichting Behoud de Peel het beroep ingesteld bij de Raad van State tegen de PAS, op basis waarvan de Raad van State aan het Europese Hof om een uitspraak heeft verzocht. De uiteindelijk uitspraak van het Europese Hof wordt in het najaar van 2018 verwacht.
Lees hier het advies van de advocaat-generaal
Leefmilieu voor het Europese Hof
Op 3 mei 2018 om 9:30 uur was het dan zover, Leefmilieu stond samen met MOB en Stichting Behoud de Peel voor de rechters van het Europese Hof. En we stonden daar niet zomaar: we waren er om aan te tonen dat het hele Nederlandse stikstofbeleid (PAS genaamd) niet kan en mag volgens de Europese Wet. Dat stikstofbeleid moet van tafel omdat het de natuur niet beschermd, terwijl dat natuurlijk wel zou moeten. Uiteraard was de Nederlandse landsadvocaat het niet met ons eens, maar haar verhaal was niet erg sterk, ze kwam niet verder dan het beleid uitleggen. En ze maakte daarbij de onvergetelijke opmerking dat stikstofdeposities niet direct schakelijk zijn voor de natuur. Daarmee probeerde ze het hele probleem te bagatelliseren.
Nederland werd gesteund door de Deens landsadvocaat. Wij werden echter gesteund door de juristen van de Europese Commissie. Ook die vonden dat het Nederlandse stikstofbeleid niet kon volgens de Europese regels en ingaat tegen de recente uitspraken van Europese rechters. De steun van de Europese Commissie was natuurlijk voor ons een fantastische hulp tijdens de zitting. Vooral omdat de juristen van de Europese Commissie ook de meest ervaren zijn van alle partijen. Dat was duidelijk te merken. Ook kregen we hulp uit een andere onverwachte hoek. Bij zittingen van het Europese Hof die gaan over nieuwe rechtsvragen is er ook een advocaat-generaal, die een advies uitbrengt. Deze advocaat-generaal, mevrouw Kokott, vroeg aan de Nederlandse landsadvocaat of in Nederland de kritische depositiewaarden van stikstof worden overschreden. De landsadvocaat reageerde met een vaag verhaal, waarop de advocaat-generaal fijntjes concludeerde dat het antwoord dus “ja” moest zijn.
In het geheel genomen zien we de uitspraak met vertrouwen tegemoet. Helaas duurt dat nog wel even. Op 12 juli komt de advocaat-generaal met haar conclusie en daarna verwachten we de uitspraak van de rechters in het najaar. Op basis van die uitspraak kan de Raad van State in Nederland dan in 2019 vonnissen wijzen. Kortom het kost nog wat tijd, maar dan zal, volgens onze inschatting, het Nederlandse stikstofbeleid zo herzien worden dat het de natuur wel beschermd.
Geef Nederland geen uitstel meer voor Nitraatrichtlijn
26 maart 2018. Leefmilieu heeft samen met een flink aantal andere organisaties een brief gestuurd naar de Europese commissie. De brief vraagt de Europese commissie Nederland niet langer uitstel te geven van het voldoen aan de Europese Nitraatrichtlijn. De brief is een aanvulling met nieuwe feiten van ons eerdere verzoek hierover van januari 2017.
Lees hier de brief aan de Europese commissie
Lees hier onze eerdere brief van januari 2017
Raad van State schorst natuurvergunningen PAS
10 maart 2018. Vereniging Leefmilieu, MPB en Werkgroep Behoud de Peel zijn door de Raad van State in het gelijk gesteld met hun verzoek om natuurvergunningen voor veehouderij te schorsen. De vergunningen waren verleend door de provincies Gelderland en Limburg op basis van de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS). Volgens Leefmilieu hebben de provincies onterecht vergunningen afgegeven waardoor er onacceptabele natuurschade optreedt. De Raad van State bevestigt dit nu en geeft aan rekening te houden met meer schorsingsverzoeken van verleende vergunningen.
In een apart persbericht geeft de Raad van State nadere toelichting op deze uitspraak en wat daarvan de gevolgen kunnen zijn.
Lees hier het persbericht van de Raad van State bij deze uitspraak (PDF)
Ministeries negeren noodkreet 56 burgergroepen
Maart 2018. Vorig jaar heeft Leefmilieu samen met 56 groepen uit het hele land een brief gestuurd naar de ministeries van Infrastructuur en Waterstaat (I&W) en Landbouw (LNV). De brief riep op om het leefklimaat in de buurt van veehouderijen snel te verbeteren. Het antwoord van de ministeries is echter teleurstellend. Strengere regels zijn op korte termijn niet te verwachten. De oplossing wordt verschoven naar de “integrale aanpak van de verduurzaming van de veehouderij”. Hoe het er met deze integrale aanpak van de verduurzaming van de veehouderij voorstaat, melden de ministeries niet.
Ook wordt geen duidelijkheid gegeven over nieuwe regels voor geurhinder. Op het gebied van fijn stof is het antwoord wat concreter: ”Op dit moment wordt gewerkt aan het Nationaal Actieprogramma Luchtkwaliteit, dit actieprogramma zal eind 2018 aan de Tweede Kamer worden gezonden.”
Leefmilieu en de bewonersgroepen vinden het verder belangrijk dat mestverwerkingsinstallaties op voldoende afstand van woningen moeten worden geplaatst. Het ministerie wil de huidige adviesafstand (100 m) echter niet herzien. Dat betekent dat het ministerie niet uit wil gaan van het voorzorgprincipe. Op dit moment zijn namelijk de gevolgen van blootstelling aan mest en mestverwerking niet bekend. Dat zeggen wetenschappers van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) in hun recente rapport. Mest bevat ziekteverwekkers en stoffen die kunnen irriteren, maar de ministers kiezen er dus voor deze onzekerheid niet te vertalen in een voorzichtig beleid. Sterker nog, in de antwoordbrief wordt aangegeven dat mestverwerkers nodig zijn om de milieu- en klimaatdoelstellingen te halen.
Kortom een teleurstellend antwoord op onze knellende vragen: van beide ministeries is voor de problematiek van de leefbaarheid van burgers op dit moment niets te verwachten. 
Lees hier de antwoordbrief van de ministeries
Lees ook ons bericht over de brief van 56 burgergroepen:
Rijksoverheid moet ingrijpen in ontspoorde veehouderij
Lees meer over de brief van de 56 burgergroepen en het antwoord op:
http://www.max5odeur.nl/noodkreet-56-burgergroepen/
Lees hier het RIVM rapport: Verkenning van de microbiologische risico’s van mest voor de gezondheid.
Zelf luchtkwaliteit intensieve veehouderij meten
November 2017. De vereniging Behoud de Parel, gevestigd in Horst aan de Maas in Limburg, is zeer actief. Dat is nodig want in en rond de gemeente is er veel intensieve veeteelt, een immens glastuinbouwgebied en een zandwinning. Om zelf na te kunnen gaan hoe de kwaliteit van de lucht is, heeft de groep het initiatief genomen om zelf te gaan meten met behulp van low cost sensoren. Teus Hagen, actief binnen de vereniging, heeft het technische werk voor zijn rekening genomen en de sensoren getest. Er blijken grote verschillen te zijn tussen de sensoren die op de markt zijn, het is dus oppassen als je zelf iets gaat maken, want je wilt wel zeker zijn van de kwaliteit van je metingen.
In juli is het RIVM bij Teus Hagen op bezoek geweest en op het filmpje dat daarvan gemaakt is, is te zien hoe Teus aan het testen is in zijn werkkamer. Intussen is hij al veel verder en is het eerste prototype gebouwd en in gebruik genomen. Teus Hagen is een internationaal gelauwerde internetpionier en hij zet alle kennis die hij opdoet op internet, zodat iedereen er gebruik van kan maken. Iedereen kan zelf de onderdelen aanschaffen en de sensor bouwen. Het is wel een technisch klusje, dus niet voor iedereen geschikt. Behoud de Parel zoekt intussen sponsoren om een meetnet te kunnen bouwen in hun gemeente. Financiële verzoeken aan de overheid liepen tot nu toe op niets uit. Toch zou het een fantastische manier zijn om met weinig geld in Limburg innovatie te stimuleren, of zouden die overheden dat niet begrijpen?
Meer over het meetproject: http://www.behouddeparel.nl/?q=samen-meten
Bekijk hier filmpje van RIVM: Op bezoek bij Teus Hagen, citizen scientist
Rijksoverheid moet ingrijpen in ontspoorde veehouderij
15 november 2017. In een brief aan de nieuwe minister van landbouw en de staatssecretaris van milieu laten 56 burgergroepen uit het hele land samen met Leefmilieu een noodkreet horen. De groepen hebben geen vertrouwen in het vermogen van de veehouderijsector om zelf ingrijpende veranderingen teweeg te brengen. Er verschijnen de hele tijd rapporten, maar ondertussen stapelen de misstanden en schandalen zich op.
Niet alleen in Brabant en Limburg, maar ook elders zijn burgers de dupe van de intensivering van de veehouderij. De bedrijfstak is uitgegroeid tot een industrie, zonder dat deze als zodanig wordt behandeld. Lokale overheden missen de expertise om industriële activiteiten te beoordelen, te controleren en handhavend op te treden. In de sector is sprake van een diepgewortelde cultuur waarin overtreding van wetten als normaal wordt beschouwd. Strikte handhaving is dus van het grootste belang, maar lijkt ver weg.
In hun brief doen de groepen 20 concrete voorstellen, die op korte termijn moeten leiden tot een verbetering van het leefklimaat in het buitengebied en de dorpen. Enkele voorbeelden:
- Stel aan de veehouderij dezelfde eisen als aan de industrie
- Verminder de omvang van de veestapel
- Stel eisen aan de afstand van een bedrijf tot de woningen van de buren
- Maak de normen van de Wereldgezondheidsorganisatie speerpunt van beleid
De groepen hebben geen vertrouwen meer in een aanpak door de gemeenten en daarom is de brief gericht aan de minister, de staatsecretaris en de Tweede Kamer. Zij moeten ingrijpen zodat omwonenden beter beschermd worden tegen stank, lawaai en gezondheidsschade.
Lees hier het persbericht van de burgergroepen
Lees hier de brief aan de minister van LNV en staatssecretaris I&W
Lees hier de brief aan vaste kamercommissies voor LNV en I&W
UPDATE:
Zie het antwoord van de ministeries in ons artikel van maart 2018: Ministeries negeren noodkreet 56 burgergroepen
We worden omgeven door mest, maar weten niets van de risico’s
November 2017. De Nederlandse veehouderijsector produceerde in 2015 ruim 76 miljoen ton mest. Per gram bevat mest miljoenen tot honderden miljoenen bacteriën, met daarbij nog virussen en parasieten. Van de risico’s van die virussen en parasieten is bijna niets bekend. Onderzoek concentreerde zich tot nu toe vooral op de ziekmakende bacteriën. Gelukkig zijn de meeste van die miljoenen bacteriën in mest niet ziekmakend, maar sommige zijn wel echt riskant en enkele daarvan zijn nu nader onderzocht. Het RIVM heeft gekeken wat er in de huidige wetenschap bekend is over de risico’s en dat blijkt niet veel te zijn. Slechts enkele bacteriën zijn ooit onderzocht en er zijn vrijwel geen studies die de risico’s kwantificeren. Dus eigenlijk weten we niets over de omvang van de risico’s. We weten een klein beetje over de risico’s van een keer zwemmen in vervuild water en dat risico op een infectie wordt geschat op 1% tot 10%. Er zijn nog geen onderzoeken gedaan in landen als Nederland, waar mensen en vee dicht op elkaar wonen. Kortom, het is hoog tijd voor een stevig Nederlands onderzoek naar de risico’s bij het uitrijden van mest, het wonen in de buurt van luchtwassers en mestverwerkers. We komen er anders, net als bij de Q-koorts, wel in de praktijk achter, maar dan is het natuurlijk te laat.
Lees voor meer informatie het hele RIVM rapport: Verkenning van de microbiologische risico’s van mest voor de gezondheid.
Tussenvonnis van Raad van State over de PAS
17 mei 2017. Leefmilieu heeft sinds 2015 een serie beroepszaken gestart bij de Afdeling bestuursrechtspraak over vergunningbesluiten die zijn gebaseerd op de PAS (Programma Aanpak Stikstof). Het uitgangspunt daarbij is dat de PAS in strijd is met de Europese habitatrichtlijn. Verder vormt volgens ons het PAS-beleid geen goede basis om de natuurschade door ammoniak uit de veehouderij aan te pakken. Met de PAS zijn we daar dan in 2080 (!) nog niet mee klaar.
Om te weten of de PAS in strijd is met het Europees recht heeft de Raad van State besloten dat ze een nadere uitleg van de Europese Habitatrichtlijn nodig heeft. Die uitleg mag de Raad van State niet zelf bedenken, omdat die uitleg vervolgens geldt voor alle rechters van de Europese Unie. De raad van State legt daarom haar zogenoemde prejudiciële vragen voor aan het Hof van Justitie in Luxemburg.
De PAS is een belangrijk stuk regelgeving omdat het de toestemming regelt voor activiteiten die stikstofneerslag veroorzaken op Natura 2000-gebieden. Het gaat daarbij niet alleen om uitbreidingen van veehouderijen, maar ook om de bouw van nieuwe woonwijken en de aanleg van wegen.
De prejudiciële vragen gaan over twee verschillende kwesties. De ene kwestie is: mag de PAS op grond van de Europese Habitatrichtlijn worden gebruikt voor het verlenen van natuurvergunningen? De andere kwestie gaat over de vraag of er voor het weiden van vee en het bemesten van gronden, een natuurvergunning nodig is of niet.
Er zijn op dit moment meer dan 200 zaken bij de Raad van State in behandeling waarbij gesteld wordt dat de PAS niet deugt. De Raad van State gaat in deze zaken geen uitspraak doen en wacht af wat het antwoord van het Europese Hof is op de prejudiciële vragen. Ze heeft wel gevraagd om een spoedige behandeling.
Verder heeft de Raad van State een gebrek geconstateerd in de PAS. De Raad van State heeft daarom de minister en staatssecretaris van Economische Zaken en de minister van Infrastructuur en Milieu gevraagd of ze in de tussentijd, op andere onderdelen dan de hierboven genoemde, de PAS al wil gaan toelichten en verbeteren. De Raad vond de onderbouwing van de PAS namelijk niet voldoende, omdat niet zeker is dat de PAS de ammoniakuitstoot zal terugdringen.
Meer informatie in de volgende uitspraken van de Raad van State:
- RvS_Uitspraak_201506170-1-R2_en meer
- RvS_Uitspraak_201600614-1-R2_en meer
Klacht naar Europese commissie over Nederlands mestbeleid
Januari 2017.Het Nederlands mestbeleid schiet tekort. Al jaren voldoet Nederland niet aan de geldende minimum water- en bodemkwaliteitseisen, zoals vast gelegd in de Nitraatrichtlijn. Dit blijkt uit het rapport van een Europees onderzoek uit 2016 naar de kringlopen van mineralen.
De Nitraatrichtlijn is in 1991 gepubliceerd en is juist bedoeld ter bescherming van het oppervlaktewater en grondwater tegen verontreinigingen door nitraten vanuit de landbouwsector. De regering wil de Europese Commissie opnieuw vragen om uitstel (derogatie). Wij zijn het daar niet mee eens en hebben daarom samen met MOB een klachtenbrief geschreven naar de Europese commissie.
Klik hier om de brief te lezen
Zie ook het rapport:
Resource Efficiency in Practice – Closing Mineral Cycles
Tweedaagse rechtszaak over de PAS
Op 30 november en 1 december 2016 vond er in Den Haag een tweedaagse rechtszitting plaats. Bij de Raad van State werd de PAS (Programmatische Aanpak Stikstof) aan de orde gesteld: het 6 jarig beleidsplan dat de schade door stikstof terug moet dringen.
Valentijn Wösten vertegenwoordigde Leefmilieu. Hij betoogde namens de vereniging dat:
- Het ambitieniveau van de PAS ernstig onvoldoende is: de ambitie is om in 6 jaar tijd 5% van de stikstofdepositie te verminderen terwijl er voor de natuur veel meer nodig is. Met dit ambitieniveau zal dit probleem na 100 jaar reductiebeleid (startdatum ca. 1980) nog niet zijn opgelost.
- Bij de PAS neem je een voorschot op toekomstige natuurherstelmaatregelen. Dat is de omgekeerde wereld, omdat je eerst vervuilt en daarna gaat herstellen. Bovendien betreft het zekere schade en een onzeker hersteleffect. Het is daarom ook de vraag of dat beleid juridisch houdbaar is gezien de eerdere uitspraak van het Europese Hof hierover. Het Europese Hof oordeelde in het Orleans Arrest negatief over de uitbreiding van de Antwerpse haven, omdat de in die zaak geplande natuurmaatregelen nog niet waren voltooid op het moment dat de toestemming verleend werd.
- In de toekomst zullen heel veel kosten gemaakt moeten worden om de inbreuk op de dan definitief verleende vergunningen te compenseren.
Het wel of niet overeind houden van dit landsdekkende totaalprogramma is een ingewikkelde en verstrekkende zaak. De Raad van State had daarom de verschillende partijen vooraf gevraagd om onderzoeksvragen te beantwoorden. Dit is een nieuwe aanpak van de bestuursrechter, en vanwege de complexiteit dringend nodig, zodat alle partijen enigszins een leidraad hadden bij de voorbereiding van de rechtszitting. Wij zien de uitspraak met vertrouwen tegemoet, maar het kan nog wel even duren voordat die bekend is.
- Lees hier de pleitnotitie van Valentijn Wösten
- Meer informatie over de PAS
Mestverwerker MACE in Gemert-Bakel moet milieu-effectrapportage maken
Op 16 november 2016 heeft de Raad van State beslist dat dierlijke mest waarvoor je betaalt om er vanaf te komen een afvalstof is. De mestverwerkingsinstallatie moet je dan dus aanmerken als een afvalverwerker en als je een dergelijke mestverwerkingsinstallatie wilt oprichten, met een capaciteit van meer dan 50 ton per dag, moet er een milieu-effectrapportage gemaakt worden.
Het bedrijf MACE was tegen het besluit van de provincie Noord-Brabant dat ze een MER moesten maken in beroep gegaan. Ze hebben dus ongelijk gekregen.
Klik hier om de uitspraak van de RVS te lezen.
Megastallen met kippen een groot probleem
Op 13 november 2016 zond de NCRV het televisieprogramma De monitor uit waarin het probleem van fijn stof door megastallen met kippen aan de orde gesteld werd. De journalisten lieten daarin zien dat scharrelkippen niet goed zijn voor de gezondheid van de omwonenden omdat deze kippen veel fijn stof produceren bij het buiten scharrelen. Dat geeft dus een dilemma: kies je voor een ei van een kip die een beter leven heeft of voor een ei dat beter is voor de gezondheid van de omwonenden. Op sommige plaatsen zoals in Nederweert loopt de luchtkwaliteit wel erg uit de hand. De monitor laat schrijnende gevallen zien van mensen die gedwongen door de hoeveelheid fijn stof en geur hun huis niet uitkomen en sosm zelfs verhuizen.Intussen gaan de uitbreidingen gewoon door, in plaats van dat de aantallen dieren verminderd worden of dat er tenminste een pas op de plaats gemaakt wordt.
Klik hier om het programma te bekijken via Uitzending gemist
Regie en handhaving zijn vereist volgens de SER
Okt 2016. Op verzoek van de minister heeft de Sociaal-Economische Raad (SER) een advies uitgebracht over de toekomst van de veehouderij. Dit advies getiteld Versnelling duurzame veehouderij liegt er niet om. De SER stelt vast dat de sector een groot probleem heeft. Aan de ene kant is de economische positie van veel bedrijven dramatisch en aan de andere kant worden de risico’s van de veehouderij voor de volksgezondheid en de milieu-overlast maatschappelijk niet meer geaccepteerd. De SER adviseert met spoed te kiezen voor een duurzame veehouderij en daarbij in te zetten op het stimuleren van een 
voorhoede van veehouders en niet meer te investeren in de achterhoede. Duurzaamheid betekent in dit verband het produceren met de best beschikbare technieken en daarbij ook letten op volksgezondheid, dierenwelzijn en voedselkwaliteit.
Het bijzondere in dit advies is dat de SER aandringt op regie. Volgens de SER is een centrale coördinatie van de verduurzaming van de veehouderij onontkoombaar. Het kabinet moet volgens de SER een regisseur duurzame veehouderij instellen. Het takenlijstje van deze regisseur is lang. Hij moet de verduurzaming van de sector aanjagen, aanbevelingen doen voor beleid en als het niet goed gaat ingrijpen. Kortom als het advies van de SER opgevolgd wordt, gaat er veel veranderen.
Vanuit Leefmilieu hebben we daarbij veel sympathie voor de aandacht die SER besteedt aan het aspect handhaving. Zij zegt letterlijk op blz. 9 over de nieuwe regels: “In de praktijk worden die aangescherpte regels te weinig gehandhaafd. Dit schaadt de maatschappelijke waardering voor de sector en het vertrouwen in de overheid.” De SER gaat zelfs verder en wijst er nadrukkelijk op, dat de overheden toezicht op elkaar kunnen houden. Als een gemeente onvoldoende handhaaft, kan de provincie de gemeente verplichten te handhaven en als op haar beurt de provincie slecht handhaaft is het rijk bevoegd om in te grijpen.
Het is een hoopvol advies dat de SER heeft gemaakt, nu maar hopen dat de rijksoverheid niet terugschrikt voor de rol van regisseur en de handhaving net zo serieus gaat nemen als de SER.
Klik hier om het rapport te bekijken
Regie ontbreekt in terugdringen gezondheidsoverlast veehouderij
Op 14 oktober 2016 organiseerde het Kennisplatform Veehouderij en humane gezondheid haar jaarlijkse symposium. Dit jaar was het thema “Van kennis naar toepassing in de praktijk: samen aan de slag!”. Start van het symposium vormde een korte samenvatting van het rapport Veehouderij en gezondheid omwonenden door professor Heederik. De boodschap uit zijn presentatie was: ga direct aan de slag met het terugdringen van het fijn stof afkomstig van de intensieve veehouderij, dat geeft winst voor de gezondheid van omwonenden. Vervolgens waren er debatten en workshops. In de debatten bleek dat er van de landelijke overheid op korte termijn niets te verwachten is, ja misschien een handreiking of zo, en dat is heel erg. Er ontbreekt op dit moment namelijk een juridisch kader om de gezondheid mee te laten wegen in het milieubeleid. Dus gemeenten die toch proberen de gezondheidseffecten van de intensieve veehouderij aan te pakken, steken hun nek uit. Dat is mooi, maar onvoldoende. De situatie vraagt om meer, namelijk om een milieuregelgeving die een einde maakt aan de aparte status van de intensieve veehouderij vergeleken met de “gewone” bedrijven. Milieuregelgeving die ook in de vele gemeenten die het probleem nog niet willen aanpakken, de burgers gaat beschermen.
Het was een goed georganiseerd symposium met een grote deelname van ambtenaren, medici, agrariërs en actieve burgers. Het lijkt erop dat die actieve bewoners nog veel werk zullen moeten verzetten om, samen met goedwillende ambtenaren, bedrijven en politici, landelijke regelgeving voor elkaar te krijgen. Een onwillige regisseur bewegen om toch de regie te nemen… gemakkelijk zal dat niet zijn.
Meer informatie:
- Het RIVM-rapport Veehouderij en Gezondheid Omwonenden
- De publiekssamenvatting van het RIVM-rapport
- De presentatie van professor Heederik
- Het officiele verslag van dit symposium
Pluimveesector en Milieu en Gezondheid
Op 28 juli heeft de vereniging Leefmilieu een brief gestuurd naar het Ministerie van Infrastructuur en Milieu over de pluimveesector. In deze brief vragen wij aandacht voor het terugdringen van de uitstoot van fijn stof en endotoxinen door de pluimveesector. Volgens ons is daarbij speciale aandacht nodig voor de situaties die ontstaan bij pluimveestallen met open uitloop. Het blijkt namelijk dat overdekte uitlopen gebruikt worden voor permanente huisvesting, terwijl ze in de vergunning niet als zodanig worden benoemd.
In haar antwoord stelt het Ministerie, dat als de uitloopruimte wordt gebruikt voor permanente huisvesting, die ook moet voldoen aan de eisen voor een stal. Dit betekent, dat als er in de vergunning wordt aangegeven, dat de stal mechanisch wordt geventileerd, ook de uitloop die wordt gebruikt voor permanent huisvesting, mechanisch moet worden geventileerd. Anders kan er door de gemeenten handhavend worden opgetreden.
- De brief van Leefmilieu van 28 juli 2016.
- Het antwoord van de Ministerie van Infrastructuur en Milieu van 22 september 2016.
Veehouderijen ongezond voor de longen
Juli 2016. Mensen die in de buurt van veel veehouderijen wonen hebben een lagere longfunctie, vaker longontsteking en 
COPD-patiënten hebben meer last van complicaties. Astma en allergieën komen juist minder vaak voor. Dit blijkt uit het zojuist verschenen RIVM-rapport Veehouderij en Gezondheid Omwonenden. Dit betreft een uitgebreid onderzoek onder omwonenden van veehouderijen in het oosten van Noord-Brabant en het noorden van Limburg, uitgevoerd door het RIVM, Universiteit Utrecht, Wageningen UR en het NIVEL.
De geconstateerde effecten op de longfunctie hebben verband met de hoeveelheid fijn stof, ammoniak en endotoxinen afkomstig van de veehouderij. Ook mensen die verder weg wonen van veehouderijen kunnen hier last van hebben. Het blijkt dat de longfunctie in het hele onderzoeksgebied lager wordt, wanneer de concentratie van ammoniak in de lucht hoog is. Dit ammoniak reageert met andere stoffen in de lucht, waardoor er extra fijn stof wordt gevormd, wat zich over grote afstanden kan verplaatsen. Deze effecten zijn vergelijkbaar met de schadelijke gezondheidseffecten van verkeer in een stad.
- Bekijk hier het RIVM-rapport Veehouderij en Gezondheid Omwonenden
- Lees hier de publiekssamenvatting van dit rapport
- Bekijk hier de uitzending van Nieuwsuur over dit onderzoek
Ammoniakuitstoot Nederland te hoog
Juli 2016. Volgens het zojuist verschenen rapport van het Europese Milieuagentschap EEA over de luchtvervuiling in Europa nam in 2014 de uitstoot van ammoniak toe. Dat geldt ook voor Nederland. Nederland is een van de landen die te veel ammoniak in de lucht brengen: het Nederlandse emissieplafond voor ammoniak wordt overschreden. De bron van ammoniakuitstoot in Europa bestaat voor 94% uit landbouwactiviteiten zoals mestopslag, mest uitrijden en het gebruik van kunstmest. De grote verspreiding van ammoniak veroorzaakt een aantasting van de natuur en er wordt fijn stof gevormd dat de gezondheid van mensen schaadt.
Als je het vanaf 1990 bekijkt is de uitstoot van ammonia in Europa wel verminderd, maar lang niet zo snel als de uistoot van andere stoffen. Zo is de uistoot van zwaveldoxides sinds 1990 met 88% verminderd. Het is zorgelijk dat de zo noodzakelijke afname van ammoniakuitstoot nu niet meer doorzet en dat er zelfs sprake is van een toename terwijl de doelen nog niet gehaald zijn.
Zie rapporten:
- Air pollution from agriculture: EU exceeds international limit in 2014, EEA, juli 2016
- European Union emission inventory report 1990–2014 under the UNECE Convention on Long-range Transboundary Air Pollution (LRTAP), EEA, 2016.
Nieuw stelsel van fosfaatrechten legt veehouderij aan banden
Maart 2016. In 2015 is in Nederland in totaal 176,3 miljoen kilo fosfaat geproduceerd. Dat is 3,4 miljoen kilo boven het door Europa vastgestelde fosfaatplafond. Als het de sector niet lukt om de fosfaatproductie weer in lijn te brengen met de Europese regels dan zou de sector extra kosten moeten maken, onder andere voor het verantwoord afvoeren van mest. Indicatief zijn die kosten berekend op € 100 miljoen per jaar. Om de fosfaatproductie in de melkveehouderij met de benodigde 4 procent te laten krimpen heeft staatssecretaris Van Dam van Economische Zaken met de melkveesector afspraken gemaakt over de invulling van het fosfaatrechtenstelsel.
Het fosfaatrechtenstelsel gaat op 1 januari 2017 in. Uitgangspunt is dat boeren alleen fosfaat mogen produceren – en dus melkvee mogen houden – als ze voldoende fosfaatrechten hebben. Alle melkveebedrijven krijgen per 1 januari 2017 een hoeveelheid fosfaatrechten toegekend op basis van het aantal gehouden koeien op 2 juli 2015, de datum waarop het fosfaatstelsel werd aangekondigd. De totale hoeveelheid rechten die op deze manier wordt toebedeeld is echter te groot om de fosfaatproductie weer onder het Europese maximum te brengen. Er komt daarom een landelijk register en een aanpak voor de inkrimping van de melkveestapel. Boeren kunnen fosfaatrechten kopen van boeren die stoppen of inkrimpen, maar bij iedere transactie zal 10% van de rechten komen te vervallen net zo lang totdat de totale hoeveelheid fosfaat weer onder het Europese maximum komt.
Bij de invoering van dit stelsel is ervoor gekozen om extensieve, grondgebonden bedrijven zoveel mogelijk te ontzien. Boeren met veel grond in verhouding tot het aantal koeien – en die dus geen aandeel hebben in het fosfaatoverschot – krijgen extra rechten. Zij worden daardoor minder zwaar getroffen.
Bekijk hier de kamerbrief over fosfaatrechten melkveehouderij
Burgerplatform Minder Beesten
April 2016. Brabant is de meest veedichte provincie van Nederland. Er zijn veel varkens, kippen, koeien en geiten en de aantallen blijven maar groeien. De gevolgen voor de volksgezondheid, de leefbaarheid en het milieu zijn ernstig. Zo’n enorme veestapel leidt natuurlijk tot een gigantisch mestoverschot. De vee-industrie bouwt grote mestfabrieken in Brabant om nóg meer dieren te kunnen houden. Dat leidt tot verdere aantasting van de nu al overbelaste leefomgeving en tot grote risico’s voor de gezondheid. Lokale Brabantse bewonersgroepen hebben zich verenigd in het Burgerplatform Minder Beesten om te komen tot een vermindering van het aantal dieren. De vereniging Leefmilieu helpt met raad en daad met het realiseren van de website van dit platform.
Klik hier om het platform te bezoeken.
Biovergisting van mest geen goed idee
Op 21 oktober 2015 organiseerde de provincie Gelderland een rondetafelgesprek over bio- en mestvergisters in het stadhuis van Arnhem. Johan Vollenbroek van MOB heeft daar de Satenleden uitgelegd wat er mis is aan het vergisten van mest: het lost niets op, maar integendeel je schept meer problemen. Dat zit als volgt. Strikt genomen is het probleem niet dat er mest teveel is, maar gaat het om het overschot aan nutriënten (voedingsstoffen) stikstof en fosfor in de mest. Dit probleem is echter niet op te lossen door de mest te vergisten, omdat je de nutriënten stikstof en fosfor niet kunt vergisten. Er komen dus evenveel nutriënten stikstof en fosfor uit de vergister als erin gaan. Er wordt dus geen gram van deze nutrienten vergist!
Om de vergisting te laten werken moeten er stoffen worden toegevoegd. Dit komt doordat in mest te weinig energie zit voor een minimaal acceptabele gasopbrengst. Daarom gaan er "energiegewassen" bij. In Duitsland gaat door dit perverse systeem nu 1/3 deel van de maisopbrengst rechtstreeks de vergister in volgens de Rabobank. De mais die de vergister ingaat, kan nu niet meer gebruikt worden als veevoer, zodat er meer veevoeder moet worden geïmporteerd vanuit bijvoorbeeld Zuid- Amerika. Dit heeft weer ernstige negatieve effecten voor het tropisch oerwoud als gevolg van meer vraag naar producten, die als basis dienen voor veevoer, bijvoorbeeld soja. Er gaan momenteel honderden miljoenen aan subsidies naar zogenaamde mestvergisters. Een pervers systeem met perverse subsidies.
Klik hier om de hele presentatie te bekijken.
Geen ruimte voor burgers in Kennisplatform Veehouderij en Gezondheid
Op 13 oktober 2015 vond in Woerden een symposium plaats georganiseerd door het Kennisplatform Veehouderij en Humane Gezondheid. Het platform heeft tot doel om de beschikbare kennis over veehouderij in relatie met de gezondheid van mensen te beoordelen om zo, in de woorden van de voorzitter Annemarie Moons, te komen tot: “gewogen en gedragen kennis”.
Doel van de bijeenkomst was het bespreken van het Concept Basiskennisdocument en na te gaan of het stuk compleet en herkenbaar was. De genoemde thema’s waren wel herkenbaar: zoönosen, antibioticaresistentie, geur, fijn stof en endotoxinen. Al misten wij het onderwerp externe veiligheid, vanwege alle mestverwerkingsinstallaties wel. Maar het grootste probleem was de toon van het hele stuk: bagatelliserend en het stuk weerspiegelde zeker niet de zorgen van de omwonenden.
Op 13 oktober, tijdens de bespreking van het thema geur, kwam dit bijvoorbeeld ook duidelijk naar voren. Voor omwonenden is het duidelijk dat de concentratie van veel bedrijven in een beperkt gebied voor meer hinder zorgt. Maar het rapport weet het nog niet zeker, er moet nog onderzocht worden of de cumulatieve belasting “extra bijdraagt in de verklaring van hinder in de populatie”. Ook wordt alleen summier vermeld dat niet alle bronnen worden meegenomen, zoals bijvoorbeeld mest uitrijden, terwijl deze (citaat van blz. 36) “aan de hinderbeleving kunnen bijdragen”.
Ons lijkt het een duidelijke zaak: zet behalve wetenschappelijk instellingen, beleidsmakers en de veehouderijsector ook burgervertegenwoordigers in het bestuur van het Kennisplatform. Nu is dat niet het geval. De voorzitter, Annemarie Moons, vond dat ook niet nodig, hoewel er vanuit alle kanten op werd aangedrongen. Ons is het een raadsel hoe je het ideaal van “gewogen en gedragen kennis” kunt gaan realiseren zonder ook degenen waar het om gaat in het bestuur op te nemen.
Meer informatie vindt u op de webiste van het Kennisplatform: http://kennisplatformveehouderij.nl
Boeren met de natuur als bondgenoot
Intensieve veehouderij en natuur staan op veel plaatsen met elkaar op gespannen voet. Leefmilieu wilde daarom kennis maken met boeren die proberen de natuur tot bondgenoot te maken. Op vrijdag 25 september 2015 gingen we, met een delegatie van juristen, actieve vrijwilligers en bestuursleden, naar Broekland. We bezochten daar Erik Valk, de voorzitter van de Vereniging tot Behoud van Boer en Milieu (VBBM). Deze vereniging van kringloopboeren is opgericht omdat ze de mest niet in de bodem willen 
injecteren, maar bovengronds willen uitrijden. Deze boeren zijn er van overtuigd dat het natuurlijke verteringsproces van de bodem hierdoor veel beter kan plaats vinden en dat komt de bodemkwaliteit ten goede. Uiteraard moeten er aan de mest eisen worden gesteld, in dit geval ging het om mest van koeien die vrijwel geen krachtvoer en antibiotica krijgen. De koeien lopen zo veel mogelijk buiten in de wei en het bedrijf rijdt alleen de mest van de eigen koeien uit: kortom een grondgebonden bedrijf. Uiteraard kregen we ter plekke behalve uitleg ook een demonstratie. Samen bekeken we de verschillende stadia van de koeienvlaai, op een grasland waar behalve gras ook veel andere kruiden groeiden.
De VBBM zet zich in om samen met andere veehouders in het netwerk GRONDig de belangen van de grondgebonden veehouders te vertegenwoordigen in de landelijke politiek. Dat is belangrijk want hun belangen lopen niet parallel met de meerderheid van de boeren, die juist steeds meer dieren op een stuk grond wil houden. Wij hopen dat dit geluid van boeren, die willen werken binnen de natuurlijke kaders, navolging zal krijgen en we zullen ze zeker steunen, want dat verdienen ze.
Bekijk hier een filmpje over het belang van een goede bodem
Provincie Utrecht is blij met uitbreidingen die eigenlijk niet mochten
10 augustus 2015. De tientallen beroepszaken die MOB en de vereniging Leefmilieu in Utrecht winnen over de natuurbeschermingswet worden uiteraard ook besproken in de media. Daarbij bagatelliseert de provincie Utrecht de uitspraken. Dat is nog wel te begrijpen, want niemand verliest graag. Maar daarbij vliegt de projectleider uit de bocht en stelt dat alle ten onrechte vergunningen waartegen Leefmilieu en MOB geen bezwaar hadden gemaakt toch maar mooi definitief zijn geworden.
Citaat uit Nieuwe Oogst van 24 juli 2015: “Van een mislukking van de depositiebank wil de projectleider niet spreken. ‘Sinds 2011 zijn er voor ongeveer 350 bedrijven met saldo uit de depositiebank uitbreidingen mogelijk gemaakt waarvoor onherroepelijke vergunningen gelden.’ Provincie Utrecht heeft in haar stikstofbeleid in totaal 1.200 onherroepelijke vergunningen verleend, met en zonder de depositiebank. De recente uitspraak van de Raad van State heeft hier geen invloed op. 'Het Utrechtse beleid heeft daarmee voor een groot aantal bedrijven uitbreidingen mogelijk gemaakt', aldus Van de Poll.
Het lijkt erop dat de natuurbeschermingsvergunningen voor de provincie Utrecht meer een middel zijn geweest om uitbreidingen van bedrijven mogelijk te maken, dan een middel om de natuur te beschermen. Deze praktijk vraagt wel om een onderzoek.En mocht u zich afvragen, wie ziet er eigenlijk toe op een goede vergunningverlening? Het antwoord is niemand. Dus als wij als vereniging samen met MOB geen beroep hadden ingesteld dan was dit niet eens aan het licht gekomen.
Wij zijn boos over de bovengenoemde uitspraken in de media en daarom er is namens MOB en Leefmilieu hierover een brief naar de Provinciale Staten van Utrecht gestuurd.
Klik hier om de brief te lezen.
Depositiebank van de provincie Utrecht beschermt de natuur niet
15 juli 2015. Zoals bekend hebben we in Nederland een zeer groot aantal landbouwhuisdieren, meer dan enig ander land in Europa. De door deze dieren veroorzaakte mest geeft grote natuurschade door de ammoniakemissies. Om te zorgen dat de natuur beschermd wordt, krijgen veehouders een natuurbeschermingswetvergunning om de ammoniakuitstoot te reguleren. De provincies verlenen dergelijke vergunningen. In Utrecht had de provincie daarvoor een banksysteem bedacht: de toename van de emissie van ammoniak bij bedrijfsuitbreidingen kan door die bank gecompenseerd worden door de afname van emissies ten gevolge van bedrijfssluitingen op een andere plek. De vereniging Leefmilieu en MOB waren het met de opzet van deze bank oneens en gingen in beroep bij de Raad van State. Op veel punten was de Raad van State het met onze bezwaren eens. De provincie Utrecht stelde dat de bank gestart was op 12 juli 2010, maar de provincie kon dat volgens de Raad van State niet hard maken. Op 12 juli 2010 was er hooguit sprake van vage plannen. Omdat er wel ingetrokken vergunningen uit 2010 in de bank werden opgenomen, heeft de bank ‘onechte emissies’ als positief saldo geboekt. Ook werden er vergunningen verleend zonder dat duidelijk werd welke ingetrokken vergunning daar tegenover stond. De ingebrachte stakende bedrijven waren niet controleerbaar. Bovendien was door deze aanpak van de provincie Utrecht niet uit te sluiten dat lokaal de natuur zou worden aangetast.
Deze uitspraak volgt op eerdere vernietigende uitspraken over salderingsbanken in de provincies Noord Brabant en Gelderland. Utrecht was de laatste provincie die een salderingsbank in stand wilde houden. Deze uitspraak is ook van belang vanwege de PAS. Immers, de salderingsbank is in essentie identiek aan de werksystematiek van de PAS.
De uitspraak van 15 juli 2015 raakt veel van de beroepen die door ons zijn ingesteld.
Klik hier om de uitspraak te lezen.
Ook kleine toenames in stikstof vormen risico voor natuur
15 juli 2015. Leefmilieu en MOB hebben in Utrecht tegen talloze uitbreidingen van de intensieve veehouderij bezwaar aangetekend vanwege de manier waarop de Natuurbeschermingswetvergunningen zijn verleend. De provincie Utrecht vond dat alle stikstoftoenames onder de grens van 0,051 mol N/ha/jr zonder beperking vergund konden worden. Dat werd door Leefmilieu en MOB met 
kracht weersproken, omdat daarmee het merendeel van de deposities zijn gemoeid. Deze redenatie van de provincie is nu van tafel met deze gewonnen beroepszaken bij de Raad van State. De stikstoftoenames moeten, ook volgens de Raad van State, in alle gevallen getoetst worden op hun effecten voor de natuur. De provincie Utrecht krijgt 6 maanden de tijd om wel een juist besluit te nemen.
Alleen als er een zitting is geweest publiceert de Raad van State de uitspraak. In alle overige gelijkluidende gevallen is er geen zitting en wordt er alleen een brief gestuurd, waarin naar de eerdere uitspraak wordt verwezen. Dus lang niet van alle zaken die we gewonnen hebben zijn de uitspraken op internet te vinden.
Lees hier de uitspraak van de Raad van State waarin deze beslissing uitgebreid wordt toegelicht.
Teken petitie tegen stankoverlast door veehouderij
De burgergroep Max5odeur organiseert een petitie om de Tweede Kamer te vragen de geurnormen in het buitengebied bij te stellen naar maximaal 5 odeur voor het buitengebied en maximaal 2 odeur voor de bebouwde kom. Daarbij dienen dan wel alle geurbronnen meegeteld te worden.
Teken op: http://www.max5odeur.nl/
Ambitie PAS is veel te laag
Op 24 april 2015 gaf Johan Vollenbroek een presentatie waarin hij inging op de PAS (Programma Aanpak Stikstof) waarop Leefmilieu en MOB zienswijzen hebben ingediend. Teveel stikstof betekent een aanslag op de natuur, vooral op arme zandgronden. En juist op die arme zandgronden staan veel bedrijven met intensieve veehouderij die deze stikstof produceren. Op dit moment zorgen Natuurbeschermingswetvergunningen ervoor die bedrijven niet kunnen uitbreiden, als dat nadelig is voor de omringende natuur. Maar de PAS (Programma Aanpak Stikstof) die binnenkort van kracht wordt moet daar verandering in brengen. Deze aanpak moet zorgen dat er ontwikkelruimte komt zoals Johan Vollenbroek uitlegt: “ontwikkelruimte betekent concreet ruimte voor uitbreidingen”. Verder komt er geld voor maatregelen om de nadelige effecten voor de natuur enigszins te verminderen, zoals de waterstand verhogen en afplaggen. Op dit moment is Nederland een van de meest vervuilde plaatsen in Europa als het gaat om stikstof. Johan Vollenbroek: “de ambities van de PAS zijn veel te laag, men streeft naar een reductie van 10% over 15 jaar”. Het is dus niet te verbazen dat Johan Vollenbroek, die behalve bestuurslid van Leefmilieu ook voorzitter is van MOB, samen met andere deskundigen een stevige inspraakreactie heeft opgesteld. Al was dat eigenlijk bijna niet te doen. Johan Vollenbroek: “ga er maar aanstaan, je krijgt 6 weken de tijd om een reactie te schrijven op 5000 pagina’s. Gelukkig blijken anderen, zoals de MER-commissie, het voor een groot deel met ons eens te zijn, dus misschien gaat de minister wel luisteren”.
Bekijk hier de hele inspraakreactie van MOB
Bekijk hier de inspraak van leefmilieu
Utrechtse depositiebank ter discussie
Op dinsdag 24 maart 2015 vonden er in Den Haag diverse zittingen van de Raad van State plaats waarbij het beleid van de provincie Utrecht t.a.v. de intensieve veehouderij centraal stond. Het ging om zaken waarbij Leefmilieu en MOB bezwaar maken tegen de vele aan veehouders toegekende uitbreidingsvergunningen. De organisaties maken zich grote zorgen over de gevolgen van de ammoniakuitstoot voor de kwaliteit van de Natura 2000-gebieden, in Utrecht en andere provincies.
Bij de zittingen ging het niet om het recht van de provincie om vergunningen voor bedrijfsuitbreidingen toe te kennen, maar om de vraag of dat op de juiste wijze wordt gedaan. De provincie vindt dat alle toenames onder de grens van 0,05 mol/ha sowieso vergund kunnen worden. Dat wordt door MOB en Leefmilieu zwaar betwist, aangezien daarmee cumulatief het merendeel van de deposities is gemoeid. Ook kwam het systeem van de Utrechtse depositobank uitgebreid aan de orde. Hierbij wordt de toename van de emissie van ammoniak bij bedrijfsuitbreidingen en nieuwe vestigingen op de ene plaats gecompenseerd door de afname van emissies ten gevolge van bedrijfssluitingen op een andere plek. Maar er is onduidelijkheid over de precieze datum en wijze van instelling van de Utrechtse depositobank. De bank is feitelijk gevuld met verdwenen vergunningen, die nu ineens hergebruikt kunnen worden. Onduidelijk is ook, hoe de stalgroottes werden en worden bepaald. Dit geeft weer onzekerheid over het aantal te houden dieren en de ermee gemoeide emissies. Verder worden er in het gebruikte rekenmodel steeds nieuwe gegevens ingevoerd. Door de verandering van de cijfers, met inkomende en uitgaande emissiewaarden (van het ene bedrijf naar het andere) lijkt de koppeling met de werkelijke emissies in een gebied verloren te zijn gegaan. Voor derden is het nauwelijks of niet mogelijk de gebruikte cijfers na te rekenen. Mocht de Raad van State het eens zijn met de namens MOB en Leefmilieu aangevoerde argumenten, dan kan dit paal en perk stellen aan het huidige provinciale vergunningenbeleid. De Raad van State doet uitspraak over twaalf weken.
Uitrijden mest moet ook beoordeeld worden voor Nb-wet vergunning
4 februari 2015. In een zaak aangespannen door MOB en de vereniging Leefmilieu, heeft de Raad van State bepaald dat het beweiden van het vee en het uitrijden van mest meegenomen moeten worden in de beoordeling van de milieubelasting van een bedrijf in Weert. De provincie, in dit geval de provincie Limburg, kan er niet zonder onderzoek vanuit gaan dat deze activiteiten zonder negatieve effecten voor de omliggende natuur zijn. Zowel bij het beweiden als bij het uitrijden van mest komt immers ammoniak vrij en de stikstof hieruit kan een negatief effect hebben op de al zwaar belaste natuur in de omgeving. Door deze uitspraak moet een bron van vervuiling, die tot nu toe niet werd meegenomen in de natuurbeschermingsvergunning, voortaan meegeteld worden bij het bepalen van de totale uitstoot van het bedrijf. MOB en de vereniging Leefmilieu zijn al sinds 2012 bezig om de provincie van dit standpunt te overtuigen. Al eerder had de provincie Limburg op dit punt ongelijk gekregen van de rechter. Zie hiervoor de uitspraak van de Raad van State van 11 december 2013. Nu wordt het tijd dat de provincie haar verantwoordelijk neemt.
Bekijk hier de uitspraak van de Raad van State van 4 februari 2015
Nieuwe aanpak stikstofproblematiek is dweilen met de kraan open
18 februari 2015. De natuur in Nederland lijdt onder een teveel aan stikstof. De overheid komt daarom met een nieuwe aanpak van dit probleem. Dit ontwerp Programma Aanpak Stikstof (PAS) ligt nu in de inspraak. Leefmilieu heeft hierop zienswijzen ingediend, die samengevat kunnen worden als “Stop met het dweilen met de kraan open”.
Het probleem is nu al dat er in de meeste natuurgebieden teveel stikstof uit de lucht komt: de deskundigen hebben het dan over de stikstofdepositie. Stikstof komt uit de lucht en planten nemen die op en er gaan vervolgens teveel en ongewenste planten groeien. Denk aan bijvoorbeeld brandnetels; die zijn dol op stikstof. De meest waardevolle planten verdwijnen juist omdat ze niet tegen die grote hoeveelheid stikstof kunnen.
In het PAS wordt er van uitgegaan dat maatregelen als plaggen, maaien en afvoeren het probleem kunnen oplossen, in plaats van dat er geprobeerd wordt het probleem bij de bron aan te pakken. Deze bron is in de meeste gevallen de intensieve veehouderij. Dus in plaats van de uitstoot van de stallen een halt toe te roepen moeten machines de natuurgebieden in om daar planten af te voeren. En dat moet niet één keer, maar regelmatig. Hierbij is ook afgestapt van het aloude principe de vervuiler betaalt, want niet de vervuiler, maar de belastingbetaler betaalt namelijk de rekening. De maatregelen voor de natuur, die ook wel “herstelmaatregelen” worden genoemd, worden namelijk opgebracht door de belastingbetaler en niet door de veroorzaker. Kortom PAS is dweilen met de kraan open, terwijl de oplossing zo simpel is: verminder de veestapel!
Bekijk hier de onze zienswijze
Stikstof niet alleen slecht voor de natuur, ook voor de gezondheid van mensen
Mensen krijgen stikstof binnen via de luchtvervuiling en via de (verontreiniging van) drinkwater en voeding, aldus de Gezondheidsraad in haar rapport.
Luchtverontreiniging, waaraan stikstofoxiden bijdragen, veroorzaakt schade aan de luchtwegen en het hart- en vaatstelsel. Bij drinkwater en voeding gaat het hoofdzakelijk om nitraat en zijn omzettingsproduct nitriet, dat in verband wordt gebracht met kanker, vooral van het maag-darmkanaal.
Volgens de Gezondheidsraad stagneert het proces waarmee de Nederlandse overheid de afgelopen tientallen jaren de hoeveelheid stikstof probeerde terug te dringen. Dat is niet alleen ongunstig voor de natuur, maar ook voor de volksgezondheid. Hoewel de invloed van reactief stikstof op de gezondheid nog veel onzekerheden kent, maken de beschikbare gegevens voldoende aannemelijk dat de Nederlandse volksgezondheid baat heeft bij verdere reductie van de hoeveelheid reactief stikstof
in ons land. Uit het oogpunt van volksgezondheid vindt de commissie het daarom wenselijk om de hoeveelheid reactief stikstof in Nederland versneld verder terug te dringen en de stagnatie die zich de laatste jaren lijkt af te tekenen, te doorbreken.
Lees hier het Rapport van de Gezondheidsraad
Goed gesprek met vereniging Natuurmonumenten
13 oktober 2014. In september hebben 47 organisaties, waaronder Leefmilieu, een brief geschreven aan de vereniging Natuurmonumenten. In deze brief werd opgeroepen om actiever stelling te nemen tegen de ernstige natuurschade veroorzaakt door veehouderijbedrijven, waaronder ook duizenden bedrijfsuitbreidingen. Volgens de 47 organisaties heeft Natuurmonumenten als grootste natuurorganisatie en vaste gesprekspartner van de overheid de plicht hierover bij de overheid stevig aan de bel te trekken. Door te 
zwijgen legitimeert Natuurmonumenten het gedoogbeleid van de overheid rond de vele uitbreidingen zonder geldige natuurbeschermingswetvergunning. De initiatiefnemers van de brief zijn door Natuurmonumenten uitgenodigd voor een gesprek, dat op 13 oktober plaatsvond. Het was een goed gesprek, waaraan naast Valentijn Wösten verbonden aan Wösten juridisch te advies, de opsteller van de brief, MOB en Leefmilieu deelnamen.
Er is stevig gesproken over de vraag of de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) al dan niet vertrouwen verdient. De vereniging Natuurmonumenten staat voorzichtig positief tegenover de PAS en is blij met de maatregelen die in het plan staan. De opstellers van de brief stellen dat de PAS de stikstofproblematiek niet gaat oplossen, en zelfs het risico geeft dat met de PAS het probleem erger wordt gemaakt. Zodra alle veebedrijven hun vergunning hebben is immers de politieke speelruimte weg. Met acceptatie van de PAS wordt veel weg gegeven op basis van magere ambities en zachte afspraken. Ondertussen loopt de huidige provinciale vergunningverlening en -handhaving van de Natuurbeschermingswet helemaal uit de hand.
Na uitvoerig doorgepraat te hebben over de verschillen in aanpak, kwamen we ook tot gedeelde zorgen. Alle organisaties vinden de stikstofproblematiek een groot probleem. Hoewel het een lastig vraagstuk is om bij een groot publiek onder de aandacht te brengen, heeft Natuurmonumenten aangegeven dat ze daar meer aandacht aan zal geven. Verder blijken sommige lokale afdelingen van Natuurmonumenten op dezelfde onderwerpen actief te zijn als de opstellers van de brief en afgesproken is om die partijen met elkaar in contact te brengen. Er is afgesproken over een half jaar opnieuw om de tafel te gaan zitten. Natuurmonumenten zal daartoe het initiatief nemen. We begrijpen natuurlijk dat een grote organisatie als Natuurmonumenten een mammoettanker is, die je niet zomaar van koers doet veranderen, maar we hebben duidelijk wat beweging aan het stuur gezien, dus ons signaal is opgevangen.
Leefmilieu roept vereniging Natuurmonumenten ter verantwoording
10 september 2014. Natuurmonumenten legitimeert door haar stilzwijgen massale illegale uitbreidingen van duizenden veebedrijven. Dit stelt Leefmilieu vandaag, samen met 46 andere organisaties, in een brief aan Vereniging Natuurmonumenten.
De organisaties spreken in de brief hun onvrede uit omdat Natuurmonumenten geen stelling neemt tegen de ernstige natuurschade veroorzaakt door illegale veehouderijbedrijven. Vereniging Natuurmonumenten heeft als grootste natuurorganisatie en vaste gesprekspartner van de overheid de plicht hierover stevig bij de overheid aan de bel te trekken. Door dit na te laten legitimeert zij het gedoogbeleid van de overheid rond de illegale vee-uitbreidingen zonder geldige natuurbeschermingswetvergunning.
De 47 organisaties maken zich grote zorgen over ernstige natuurschade door de Nederlandse veehouderij. In de afgelopen 10 jaar hebben duizenden bedrijven illegaal uitgebreid zonder de vereiste Natuurbeschermingswet-vergunning. Europese afspraken worden massaal aan de laars gelapt. Van de provincie Utrecht is bijvoorbeeld bekend dat het om ongeveer 250 bedrijven gaat, in Friesland om 250 tot 400 en in Drenthe mogelijk om 1.000 bedrijven.
Natuurmonumenten is de grootste en belangrijkste natuurbeheerder van Nederland. Zij heeft de verantwoordelijkheid voor 100.000 hectare natuur, en is een vaste gesprekspartner van de overheid. Met het zwijgen van Natuurmonumenten heeft de overheid een excuus om de andere kant op te kijken bij illegale uitbreidingen. Vereniging Natuurmonumenten wordt opgeroepen de landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden die hiervoor verantwoordelijk zijn stevig aan te spreken.
Lees hier de brief aan Natuurmonumenten
Geen appeltaart maar ruggegraat
Op 16 juni 2014 organiseerde de stichting Schone lucht voor iedereen, een symposium in Den Bosch, speciaal gewijd aan de intensieve veehouderij. Veel volksvertegenwoordigers waren aanwezig: een Europarlementariër, een tweede kamerlid, een gedeputeerde en enkele Brabantse statenleden. De bijdrage van de omwonenden stak hier schril bij af. Door lobbywerk vooraf van Brabantse groepen mochten twee mensen aanschuiven bij een panel: Gert van Dooren, inwoner van Veghel en Marga Jacobs, voorzitter van de vereniging Leefmilieu. De landbouwsector kreeg in de vorm van LTO daarentegen de gelegenheid om een presentatie te houden èn in een panel aan te schuiven. Dus de veroorzakers van de luchtvervuiling kregen ruimer de gelegenheid om hun verhaal te doen, dan degenen die de lucht inademen.
Gezien de samenstelling van de sprekers lag de oplossing, die in alle presentaties werd gegeven, voor de hand: een betere dialoog. Natuurlijk is overleggen altijd goed en de vaak genoemde appeltaart daarbij is prima, maar in alle verhalen bleef de centrale rol van de overheid onderbelicht. Met één uitzondering. In een heel korte bijdrage van wethouder Cees van de Ven, die in Reusel - De Mierden had gezorgd voor (o.a.) strenge geurnormen om de overlast een halt toe te roepen. Daarbij, vertelde de wethouder, was veel overredingskracht nodig geweest en een rechte rug. Marga Jacobs vatte tijdens de paneldiscussie haar conclusie dan ook bondig als volgt samen: wat we nodig hebben is geen appeltaart maar ruggegraat.
Bekijk hier het programma en fotos en beluister de geluidsopname van deze dag
Provincie twijfelt aan wettelijk model voor bepaling geuroverlast
28-04-2014. Provincie Brabant twijfelt aan de betrouwbaarheid van het wettelijk voorgeschreven model om geuroverlast van veehouderijen te berekenen, het zogenaamde VStacks-model.
Een onderzoek van het Ingenieurs- en adviesbureau Witteveen+Bos, in opdracht van de provincie, heeft deze twijfel bevestigd. De geurberekeningen op basis van VStacks blijken aanzienlijk af te wijken van de werkelijkheid. De berekeningen kunnen zowel naar boven afwijken, als naar beneden. Dit betekent dat er momenteel geen betrouwbaar instrument voorhanden is op basis waarvan gemeenten vergunningaanvragen van veehouderijen kunnen beoordelen.
GS dringen er bij de staatssecretaris op aan snel duidelijkheid te geven over de rechtspositionele gevolgen voor bestaande en nieuwe vergunningen en RO-besluiten en snel te zorgen voor een korte termijn oplossing. Verder verwachten GS dat het Rijk gemeenten gaat ondersteunen in de periode tot er een definitieve oplossing is. In de ogen van GS is voor de lange termijn een wetenschappelijke evaluatie van de geurhindersystematiek nodig, gevolgd door aanpassing van het rekenmodel.
Bekijk hier het bericht op de website van de Provincie Brabant
Bekijk hier het onderzoeksrapport
Ten onrechte honderden Nbwet-vergunningen niet aangevraagd
April 2014. De 
Noordelijke Rekenkamer concludeert dat veel veebedrijven in Drenthe en Friesland hun bedrijf hebben uitgebreid, zonder de benodigde Natuurbeschermingswet-vergunning (Nbwet) aan te vragen. Hierdoor is een situatie ontstaan van rechtsongelijkheid en gedogen. Volgens de Rekenkamer moeten deze vergunningen alsnog aangevraagd worden.
De voorlopige inschatting van de provincies is dat het in Drenthe om ongeveer 1000 en in Friesland om 250-400 agrarische bedrijven gaat. De Rekenkamer merkt op dat deze bedrijven waarschijnlijk wel een bouwvergunning en een vergunning in het kader van de Wet Milieubeheer hebben ontvangen, maar dat verzuimd is een Nbwet-vergunning aan te vragen. Het kan zijn dat de gemeenten en/of provincie onvoldoende heeft gewezen op de noodzaak een Nbwet-vergunning aan te vragen. Ook kan het zijn dat de provincie hierop onvoldoende heeft gehandhaafd.
Het gevolg is dat er nu volgens de Noordelijke Rekenkamer reparatiebeleid nodig is om de situatie van rechtsongelijkheid en gedogen ongedaan te maken.
Bekijk de rapporten van Noordelijke Rekenkamer via onderstaande link:
“Decentralisatie natuurbeleid: Noordelijke provincies aan zet”
Raad van State vernietigt 14 Nbwet-vergunningen provincie Gelderland
8 april 2014. Het Gelderse provinciebestuur is in de afgelopen week 14 keer op de vingers getikt in even zoveel uitspraken door de Raad van State bij Nbwet-vergunningen voor de veehouderij. De provincie laat te veel ruimte voor de schadelijke gevolgen van veehouderij op de wettelijke beschermde natuurgebieden.
Terwijl vast staat dat de emissies fors omlaag moeten, en hooguit toestemming kan worden gegeven voor bedrijven die niet in emissies toenemen, verleent de provincie vergunningen waarbij de emissies mogen toenemen, zonder dat daarvoor een passende beoordeling te verrichten. Dit is voor de rechter reden geweest om de besluiten van de provincie Gelderland te vernietigen.
De 14 beroepen zijn ingesteld door de vereniging Leefmilieu (www.leefmilieu.nl) en MOB (www.mobilisation.nl). Zonder deze beroepen waren de 14 vergunningen allemaal van kracht geworden en hadden de daarin gemaakte fouten niet meer teruggedraaid kunnen worden. Het wordt tijd dat er een instantie komt die toezicht houdt op de vergunningverlening door de provincies. Nu lijken twee kleine milieu-organisaties dat werk te moeten doen.
Achtergrond bij deze problematiek is te vinden op: http://www.mobilisation.nl.
Bekijk hier de uitspraken van de Raad van State
De uitspraken dateren van 28 maart 2014.
Pittig gesprek met agrarische jongeren in Ossenzijl
Leefmilieu heeft in Overijssel tegen meer dan 100 vergunningen in het kader van de Natuurbeschermingswet zienswijzen ingediend. Omdat de provincie Overijssel geen besluiten neemt blijven de aanvragers al maanden in onzekerheid.
Een aantal procedures heeft betrekking op vergunningen rond het nationaal park de Weerribben. Dit bracht de jonge agrariërs van IJsselham er toe Leefmilieu uit te nodigen. De achterliggende vraag daarbij was: wat is Leefmilieu voor een organisatie en waarom dient zij zienswijzen in. Op 17 maart 2014 gaf Marga Jacobs, voorzitter van Leefmilieu, deze presentatie in restaurant Kolkzicht in Ossenzijl. Zij ging daarbij in op de geschiedenis van Leefmilieu en de inzet van de vereniging om via overleg het milieu en het overheidshandelen te verbeteren. Na de presentatie ontspon zich een geanimeerd gesprek, waarin standpunten met betrekking tot natuurbescherming wederzijds werden toegelicht. Zo vragen de agrariërs zich bijvoorbeeld af waarom de natuur beschermd moet worden van een gebied dat toch niet toegankelijk is. En Leefmilieu gaf aan vooral geïnteresseerd te zijn in de uitstoot van een bedrijf, maar zich niet te willen bemoeien met de bedrijfsvoering.
Marcel Middelkamp was namens Leefmilieu aanwezig om in te gaan op de precieze juridische aspecten van de procedures. Hij maakte duidelijk dat de vergunning waartegen zienswijzen zijn ingediend, niet zijn geschorst. Dat betekent dat zij gewoon van kracht zijn en gebruikt kunnen worden. Mochten agrariërs in de problemen komen, doordat Leefmilieu zienswijzen ingediend heeft, dan kunnen zij Marcel bellen voor nader overleg.
Er was overeenstemming over het standpunt dat de provincie snel een antwoord moet geven op de vraagpunten van Leefmilieu, zodat duidelijk wordt of de vergunningen al dan niet aangepast moeten worden. En mochten de vergunningen aangepast moeten worden, dan vinden agrariërs en Leefmilieu dat daarvoor niet opnieuw leges betaald hoeven te worden. Als dank voor de presentatie kregen Marga Jacobs en Marcel Middelkamp een lekkere fles wijn aangeboden door de voorzitter van de jonge agrariërs van IJsselham.
Veehouderijen verantwoordelijk voor fijn stof overschrijdingen
Meestal gaat de discussie bij de intensieve veehouderijen over stikstof (in de vorm van ammoniak) en de effecten daarvan op de omliggende natuur. Minder bekend is dat de bedrijven op veel plaatsen ook verantwoordelijk zijn voor hardnekkige overschrijdingen op het gebied van fijn stof. Dit blijkt uit de NSL monitoringsrapportage over 2013 van het RIVM. Een citaat uit de samenvatting: “Zo worden de grenswaarden voor fijn stof bij veehouderijen en langs wegen in gebieden met intensieve veehouderij of industrie lokaal overschreden. Hierdoor is Nederland er niet in geslaagd om in 2012 overal aan de Europese norm voor fijn stof te voldoen.” Deze uitkomst is alarmerend vooral je als bedenkt dat fijn stof ook beneden de nu gehanteerde normen ongezond is.
In 2015 gaat er ook voor stikstof een Europese norm gelden. Daarover zegt hetzelfde rapport op pagina 3: “Als die gevoeligheden in de berekeningen worden ingecalculeerd, kan het aantal toetspunten met overschrijdingen van stikstofdioxide in 2015 tot tien keer hoger uitvallen dan onder de huidige aannames is berekend.” Kortom: een iets andere manier van berekenen en het aantal overschrijdingen wordt veel hoger.
De sector kan nu het beste het voorbeeld volgen van de industrie: pak de milieu-effecten van je bedrijfsvoering aan. Dit betekent dat er werk aan de winkel is voor de bedrijven, maar ook voor de overheden om hier via regelgeving, vergunningverlening en handhaving op toe te zien.
Klik hier om het rapport op de website van het RIVM te bekijken.
Klik hier om direct naar het rapport te gaan.
Natuurschade door uitrijden mest moet aangepakt worden
Tot nu toe hield de provincie Limburg geen rekening met de effecten van het uitrijden van mest op de omliggende natuur. Dat is niet terecht vonden Leefmilieu en Mobilisation en zij stapten naar de rechter. Op 12 december 2013 publiceerde de Raad van State de uitspraak en daaruit bleek dat beide organisaties in het gelijk gesteld zijn. Bij het berekenen van de uitstoot van een bedrijf moet niet alleen gekeken worden wat er uit de stal komt, maar ook wat er bij het uitrijden van mest de lucht in gaat. Deze uitspraak is niet alleen van belang voor de natuurbescherming in Limburg, maar voor heel Nederland. Bij natuurbeschermingswetvergunningen moet rekening gehouden worden alle emissies, niet alleen die uit de stallen.
Bekijk hier de uitspraak van de Raad van State
Bekijk hier ons persbericht over deze uitspraak
Stop subsidie op biovergisting
De vereniging Stop de Stank uit Deurne organiseerde op 4 november 2013 een bijeenkomst over de biovergisting van mest. Aanleiding was de mogelijke komst van 4 van deze zogenoemde mestfabrieken naar Deurne. In een informatieve presentatie ging prof Lucas Reijnders in op de explosierisico’s voor de omgeving en op het bijzonder geringe energierendement van de biovergisting. Al luisterend bleef kortom de vraag knagen: is het wel financieel rendabel om deze mestfabrieken te bouwen? Het korte antwoord was nee. Het wat langere antwoord was: ja, maar alleen vanwege de subsidie. Wim Verbruggen, de andere spreker gaf het voorbeeld van één installatie, die 15 miljoen euro kostte en waarvoor de initiatiefnemers 30 miljoen euro subsidie kregen. Het ging daarbij gedeeltelijk om Europese subsidies, maar voornamelijk om Nederlandse subsidies. De conclusie van de avond kan dus eenvoudigweg zijn: stop met de subsidies en dan stoppen de plannen met biovergisters vanzelf.
Provincie Gelderland respecteert Natuurbeschermingswet niet
Op 2 oktober 2013 heeft de Raad van State op verzoek van Mobilisation en Leefmilieu de vergunning van een veehouderij in Gelderland geschorst. De rechter concludeerde dat het provinciebestuur onvoldoende motiveert waarom de schadelijke ammoniakemissies mogen toenemen. Leefmilieu verwacht dat deze en vele andere Gelderse vergunningen zullen sneuvelen bij de rechter, net als eerder in Overijssel gebeurd is.
Veehouderij veroorzaakt grote schade door de mestproductie. Nederland is het meest veedichte land van Europa, en kampt al heel lang met de schade voor mens en natuur vanwege deze uitzonderlijk grote veestapel. In Gelderland staan heel veel veehouderijbedrijven en de provincie is bij het afgeven van de vergunningen veel te soepel geweest. In Dagblad de Gelderlander noemt de provincie de conclusie dat de vergunning zal sneuvelen voorbarig, omdat "1750 boeren al wel een vergunning hebben". Maar deze 1750 vergunningen zijn niet bij de rechter getoetst en in plaats van zich op de borst te kloppen, zou iets meer bescheidenheid de provincie sieren: de gedachte dat de meest groene provincie van Nederland haar natuur niet beschermd, en daar vrijwel zeker door de rechter aan herinnerd zal worden, is niet iets om lichtvaardig overheen te stappen.
Voor de mensen die denken dat de veehouderij nu niet meer kan uitbreiden: dat klopt niet. Alleen de ammoniakdeposities mogen niet toenemen en die bescherming van mens en natuur is al lang geleden op Europese en Nederlandse schaal afgesproken. Het is jammer dat de veehouderijbedrijven de dupe worden van dit zwakke beleid van de provincie Gelderland, maar ook voor hen kan deze uitspraak niet als een verassing komen.
Bekijk hier de uitspraak van de Raad Van State
Bekijk hier het persbericht Mobilisation
Nog steeds geen wet die gezondheid bewoners buitengebied beschermt
De SP organiseerde op 6 september in Den Haag het symposium: “Veehouderij, gezondheid en omgevingsrecht”.De bijeenkomst startte met de nationale ombudsman Brenninkmeijer over de Q-koorts en eindigende met een slachtoffer van de Q-koorts die opriep om na 3 jaar van toezeggingen eens ernst te gaan maken met wetgeving en handhaving die de gezondheid van mensen beschermd. Veel discussie tijdens de bijeenkomst was er over het afstandcriterium: wat is de beste afstand tussen stallen en omwonenden om risico’s te verminderen. Voor de Q-koorts blijkt die afstand wel 10 km te kunnen zijn, dus daarom waren veel sprekers huiverig voor het noemen van een concrete afstand. Uit de voorbeelden die de toehoorders gaven bleek dat er toch wel iets moest gebeuren: grote stallen op 30 meter van je huis zijn toch niet leefbaar. Henk Jans, medisch milieukundige, verwoordde het treffend door te zeggen dat je toch ook geen grote WC bij de erfgrens van je buren plaatst. Op de bijeenkomst presenteerde Tweede Kamerlid, Henk van Gerven van de SP zijn initiatiefnota. Gelukkig kwam hij daarin wel met een voorstel voor een minimale afstand, namelijk van 250 m. En verder vond hij dat de GGD altijd moet adviseren bij een uitbreiding op minder dan 1 km van bewonerskernen. Kortom: een voorstel dat recht doet aan de zorgen van veel bewoners van het buitengebied.
Uiteraard moet bedacht worden dat het een voorstel is van een oppositiepartij en nog lang geen nieuwe wet. Maar hoe zo’n wet er precies uit komt zien… het is hoog tijd dat er een wet komt die de gezondheid van de mensen in het buitengebied beschermd.
Meer info over de stichting voor mensen met Q-koorts: http://stichtingquestion.nl
Bekijk hier de initiatiefnota van Henk van Gerven.
Sjoemelen met vlees
Op 5 september 2013 werd de Zembla documentaire Sjoemelen met vlees uitgezonden. Te zien is hoe, in Nederland, in de grote slachterijen bedorven vlees wordt bijgesneden en opnieuw verkocht, met mest besmeurd vlees eenvoudig met de waterslang schoon gespoten en Beter Leven-keurmerkvlees vermengd met gewoon vlees. Als het aan de bedrijven ligt zullen ze in de toekomst controle en toezicht, nog meer dan nu het geval is, zelf uitvoeren.
Lees hier een samenvatting van de documentaire
(gemaakt door een van onze vrijwilligers)
Bekijk hier de documentaire van Zembla
Nieuwe varkensstallen: filter vooral de lucht
Op 28 juni 2013 namen 4 leden van de werkgroep Leefbaar Buitengebied van de vereniging Leefmilieu in Wageningen deel aan een bijeenkomst over nieuwe stalconcepten. Door Wageningen Universiteit waren twee nieuwe veehouderijsystemen bedacht, die gezonder zijn voor omwonende en varken. De ontwerpen bestaan alleen op de tekentafel en 
zijn bedoeld om het gesprek over alternatieve systemen te vergemakkelijken. Zodat al praten de belangrijkste ontwerpuitgangspunten boven tafel komen. Deze nieuwe veehouderijconcepten worden met verschillende groepen besproken. Op 28 juni waren de burgers aan de beurt. De aanwezige groep was een mooie afspiegeling van stad en platteland: beide 50%.
De beide stalconcepten gaan allebei uit van een zo prettig mogelijk situatie voor het varken. In de ene vorm, Big City genoemd, is dat in afgesloten ruimten en in de andere vorm, Heerlijkheid genoemd, was dat buiten. Hoewel deze laatste vorm, waarin de varkens onder de hoede van een varkenshoeder hun eigen voedsel kunnen verzamelen, op het eerste gezicht erg aantrekkelijk leek voor mens en dier, bleken er tijdens het gesprek toch veel nadelen aan te kleven. Zo mogen mensen de varkens die buiten wroeten niet aanraken, dit om de overdracht van ziekten te voorkomen. Ook kunnen vogels die overvliegen de vogelgriep op de varkens overbrengen. De aanwezigen leken de gezondheidsrisico’s, zowel voor mensen als varkens, kleiner als ze in een afgesloten ruimte zitten. Verder was er grote overeenstemming over, dat de uitgaande lucht van de stallen gefilterd moet worden, zodat deze vrij is van ziektekiemen, fijn stof en geur.
De aanvulling die de aanwezigen voor de volgende ontwerpstap hadden was: houd meer rekening met de mondiale effecten. Denk bij de concepten niet alleen over regionale inpassing, maar bedenk ook oplossingen voor de soja die uit de Derde Wereld komt en het vlees dat de hele wereld over reist. Probeer dus te zorgen dat die ketens zo kort mogelijk worden. Een leerzame bijeenkomst, waarvan de uitkomsten, via de onderzoekers, de varkens en mensen hopelijk op den duur ten goede komen.
Bekijk hier de brochure waarin beide stalconcepten staan beschreven.
Stop de subsidie op biovergistingsinstallaties
Henk Cuppen, de vertegenwoordiger van de lokale bewonersgroepen in de Peel in Brabant had een duidelijke 
boodschap voor de aanwezigen op het symposium Pootafdrukken in het zand op 2 februari 2013 in Deurne. Henk Cuppen liet zien dat de huidige ontwikkeling op korte termijn al leidt tot de verandering van het agrarische karakter van de Peel in een nieuw industriegebied vol biovergistingsinstallaties. Die installaties moeten de 6 miljard kilo mest gaan verwerken die de dieren in de Peel produceren. Om dat voor elkaar te krijgen moeten er 60 van zulke biogasinstallaties neergezet worden.
Op de grafiek (zie hiernaast) is te zien hoeveel installaties er in de verschillende gemeenten komen. Dat het rendement laag is en de risico’s van dergelijke installaties groot had het KRO televisie programma Reporter in november al laten zien. Maar tijdens de bijeenkomst werd nog iets duidelijk: om deze biovergistingsinstallaties rendabel te maken moet er veel subsidie bij. Per bedrijf gaat dat om miljoenen per jaar en als de plannen doorgaan gaat het in totaal, in de loop van de jaren, om miljarden. Het mestprobleem los je er niet mee op, want de mineralen blijven in het restproduct achter. Je haalt wat energie uit de mest, maar zonder subsidie loont dit proces niet. Kortom: niet doen, maak van het platteland geen industrieterrein en gooi het geld niet over de balk.
Klik hier om de presentatie van Henk Cuppen tebekijken (2,7 MB).
Het televisieprogramma van Reporter is te vinden op:
http://reporter.kro.nl/seizoenen/20 12/afleveringen/16-11-2012
Foto’s van de bijeenkomst, die plaats vond in Willibrordhaeghe in Deurne.
December 2012: Gezondheidsraad geeft advies over afstand veehouderij en wonen
De gezondheidsraad heeft een teleurstellend advies uitgebracht over de afstand tussen veehouderijen en wonen. Volgens de gezondheidsraad zijn er aanwijzingen dat wonen in de buurt van veehouderijen
gezondheidsrisico’s met zich mee kan brengen. Maar omdat er wetenschappelijk te weinig bekend is kan ze geen onderbouwd advies geven. Wel beveelt de raad aan om op lokaal niveau beleid te maken over minimumafstanden en ze benadrukt dat de lokale aanpak gebaseerd moet zijn op een dialoog met alle belanghebbenden.
Echter het pad van dialoog en lokaal beleid is voor de meeste bewonersgroepen een doodlopende weg gebleken. De pogingen van groepen om met dialoog tot een beter lokaal beleid te komen, hebben op de meeste plaatsen gefaald. Groepen vinden al jaren een lokale overheid tegenover zich die de regelgeving aan haar kant heeft staan en die de belangen van de boeren beter dient dan die van de omwonenden. De gezondheidsraad wil alleen adviseren op basis van wetenschappelijke kennis, dat klinkt mooi en nobel, maar laat wel alle betrokkenen met lege handen achter.
Klik hier om het advies “Gezondheidsrisico’s rond veehouderijen” te bekijken.
Boerenmacht wordt boerenzwakte
De Gezondheidsraad geeft een keer of vier per jaar het tijdschrift Graadmeter uit, waar je je trouwens gratis op kunt abonneren. Graadmeter behandelt in het kort de adviezen die de Gezondheidsraad uitbrengt en soms staat er een interessant interview in. Zoals in het laatste nummer van december 2012, het interview met Henk van Wijk, woordvoerder van een bewonersgroep in Middelbeers in Brabant. In 4 bladzijden wordt de problematiek van het buitengebied haarscherp samengevat: ondraaglijke stankoverlast, uitbreidende varkensbedrijven, overheden die niets doen en een bewonersgroep die stuk loopt op juridische procedures.
De enorme invloed van de boeren wordt ook geanalyseerd. Het antwoord op de vraag waarom de regels zo boervriendelijk zijn luidt dan ook: “De boerenstand heeft vanouds een enorme invloed in de dorpen van Brabant. De boeren hebben een onbetaalbaar netwerk: er zit familie in de gemeenteraad, de aannemer is familie, evenals de leverancier van de brokken en de houder van het mechanisatiebedrijf. Ook zijn er veel familieverbanden tussen boeren en buren. De Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO) – de boerenbelangenorganisatie – heeft in Brabant een enorme invloed op de politiek en het bestuur. Boeren hebben hier altijd de kans gekregen om groter te worden.”
Dit antwoord houdt ook een kiem van een oplossing in zich: de boeren hebben zich verenigd in sterke netwerken. Nu de bewoners nog. Uit het artikel blijkt dat individuele bewoners die klagen over de overlast direct ter verantwoording worden geroepen door de boeren. Dit is natuurlijk een domme reactie: de boerennetwerken mogen nu dan nog sterker zijn dan de bewoners, die tijd is onherroepelijk aan het veranderen. Er zijn minder boeren dan gewone bewoners in het buitengebied en die bewoners winnen uiteindelijk de strijd omdat ze gewoon met meer mensen zijn en politici daar rekening mee moeten houden. Dus boeren, doe wat iedere gezonde bedrijfstak doet: zie iedere klacht als een gratis advies en zorg dat de regelgeving zo streng wordt dat de achterhoede niet het beeld kan bepalen. Volg kortom het pad dat de andere bedrijven in Nederland al hebben afgelegd en zorg dat de opgebouwde netwerken uit het verleden geen barrière vormen voor stappen naar de toekomst.
De biogas beerput
Op vrijdag 16 november 2012 werd de documentaire uitgezonden: "De biogas Beerput". In deze documentaire wordt duidelijk gemaakt dat biovergisting nauwelijks energiewinst oplevert, maar wel veel risico's met zich meebrengt voor het milieu en de mensen die wonen in de omgeving van de vergisters. De belangrijkste informatie uit de documentaire is ook in enkele pagina’s samengevat.
10 oktober 2012 op Nieuwsuur: Lakse aanpak megastallen
Het programma Nieuwsuur besteedde op 10 oktober aandacht aan megastallen. Ondanks afspraken over het tegendeel trok het demissionaire kabinet-Rutte 11 miljoen euro subsidie uit voor 101 megastallen. De wensen van de bewoners van het buitengebied blijken niet door te dringen tot Den Haag. Ook lokaal gaat er veel mis blijkt uit de verhalen van de omwonenden, die vechten voor de kwaliteit van het wonen op het platteland. Zij adviseren de politiek de intensieve veehouderij te concentreren op industrieterreinen die niet hun woonomgeving steeds verder te laten aantasten. De televisierapportage geeft een 10 minuten een prima beeld van de problematiek.
Klik op de afbeelding om de video af te spelen.
Kijk ook op: http://www.npo.nl/nieuwsuur/10-10-2012/NPS_1204941
Stad en platteland horen bij elkaar
Op 26 september 2012 werd in Nijmegen tijdens een debat met als titel “Uitgegeten”, in centrum Lux, een lans gebroken voor een hechtere band tussen stad en platteland. De sprekers waren enthousiast over de vele waarden van het platteland, voor natuurbeheer, voor recreatie en niet in de laatste plaats voor de productie van voedsel. De voorbeelden van boeren die aan het woord kwamen lieten duidelijk zien dat zij met groot vakmanschap en creativiteit hun bedrijven runnen: boerengolf, knuffelkoeien en zorgboeren passeerden de revue. De enige categorie die ontbrak waren de boeren met megabedrijven en bedrijven die produceren voor de mondiale markt. Gaandeweg tekende daarmee de toekomst voor het buitengebied zich af, zoals Leefmilieu die voor ogen staat. Kleinere bedrijven die voedsel leveren voor de stad en andere mooie functies vervullen, houden hun terechte plaats op het platteland. De rest gaat naar die plaatsen waar hun industriële bedrijvigheid beter past: het industrieterrein.
Mest nog steeds verantwoordelijk voor veel watervervuiling
13 juni 2012. Op de helft van de meetpunten in het landelijk gebied zijn de stikstof- en fosforconcentraties in het water te hoog. Op de zuidelijke zandgronden (lees Brabant en Limburg) voldoet 80% niet aan de norm voor fosfor en nitraat. Onduidelijk is nog hoe het Nederlandse mestbeleid dit gaat aanpakken. Het onderzoek is uitgevoerd door het Planbureau voor de Leefomgeving.
Bekijk hier het onderzoeksrapport
Lees meer over dit onderzoek op de website van het Planbureau voor de Leefomgeving
Bekijk ook de achtergrondrapporten van de WUR, Deltares en RIVM op de website van de universiteit Wageningen
Antwoord van NVWA over handhaving intensieve veehouderij
Op onze brief van 13 november 2011 aan de NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) hebben we op 14 maart 2012 een antwoord gekregen. Het blijkt dat de toezicht op de milieuhandhaving van de intensieve veehouderij in handen is van de Inspectie Leefomgeving en Transport en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Wel is de NVWA verantwoordelijk voor het toezicht op het transport en de verwerking van kadavers. Vermoed u een illegaal transport, meld het de NVWA op info@vwa.nl.
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit antwoordt niet op brief
Leefmilieu heeft de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) op 30 november 2011 een brief geschreven over de handhaving van de intensieve veehouderij. Leefmilieu krijgt namelijk veel signalen van bewonersgroepen dat die handhaving tekort schiet. We hebben onze brief gericht aan de Inspecteur Generaal C.W.J. Schreuders, maar tot op heden hebben we nog geen antwoord ontvangen, niet eens een ontvangstbevestiging! Na mailen en telefoneren kregen we uiteindelijk wel iemand te pakken die ons kon vertellen dat de brief binnen was, maar niet wie hem behandelde: dat ict-systeem werkte namelijk op dat moment niet. De behandelaar zou het echter laten weten als het systeem weer in de lucht was. Dat gesprek had in januari plaats. Intussen hebben we over deze gang van zaken een klacht ingediend en hiervan hebben we intussen een ontvangstbevestiging gehad. We houden u op de hoogte.
Wilt u weten wat we in onze brief vragen, kijk dan op www.leefmilieu.nl/leefbaar-buitengebied.
Meer over de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit op: http://www.vwa.nl/
Zeshonderd ton antibiotica voor Nederlandse vee per jaar
15 februari 2012. "Zeshonderd ton. Zoveel antibiotica krijgt het Nederlandse vee per jaar", vertelt Herman de Boer. Een immense hoeveelheid waarin pluimvee, biggen en koeien een ongeveer even groot aandeel hebben. Om te vergelijken: alle mensen in Nederland gebruiken ‘slechts’ zes ton antibiotica per jaar. Herman de Boer werkt aan vervangers voor antibiotica. Lees meer op http://www.kennislink.nl/publicaties/antistoffen-uit-koeienmelk
- terug naar boven -
Februari 2012. Nota legt de lat voor naleving dierenwelzijn niet hoog
Uit de nota "Dierenwelzijn en Diergezondheid" van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie blijkt dat de huidige wetgeving soms onbewust, maar ook dikwijls bewust overtreden wordt. Uit een nalevingonderzoek over 2009 van de NVWA blijkt dat de naleving in verschillende sectoren (kalveren, varkens, legkippen, honden en transport) sterk verbeterd kan worden. In een viertal onderzochte sectoren was de naleving in 2009 als volgt: 89% in de kalverensector, 64% in de legkippensector, 55% in de varkenssector en 58% bij de bedrijfsmatig gehouden honden. Dit kabinet wil dat regels beter worden nageleefd, vooral op die onderwerpen die de meeste impact hebben op het dierenwelzijn en diergezondheid. Elke sector moet een naleefniveau van ten minste 80% hebben (citaat blz. 11 van het rapport). Dit betekent dat in 20% van de gevallen de wetgeving dus ook op den duur niet nageleefd hoeft te worden. Dat is dus voor de toekomst in 1 op de 5 gevallen, waarnaar niet eens gestreefd wordt. Om hoeveel dieren zou dat gaan? En hoeveel mensen zouden daar last van hebben?
Lees hier de nota.
25 januari overlegt commissie Tweede Kamer over megastallen
Op woensdag 25 januari 2012 wordt door de commissie van de Tweede Kamer overlegd over megastallen.
De bijeenkomst is van 13:00 tot 15:00 uur in Den Haag in de Thorbeckezaal van de Tweede Kamer.
Gepraat wordt onder andere over de 2e Voortgangsrapportage Uitvoeringsagenda Duurzame Veehouderij, de rapportage van de maatschappelijke dialoog over megastallen en de kabinetsreactie op de rapporten van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) over productierechten en omvang veestapel.
Deze bijeenkomst is openbaar. Als je tijd hebt ga dan naar Den Haag of stuur anders een brief zoals een lid van onze werkgroep deed.
Bekijk hier deze voorbeeldbrief.
Bijeenkomst 23 november 2011: Stop de Stank in Deurne
170 inwoners van Deurne waren op 23 november 2011 naar de informatie-bijeenkomst gekomen over ‘Volksgezondheid en Intensieve Veehouderij’, georganiseerd door de vereniging Stop de Stank. Deze groep die net een jaar bestaat, heeft al op allerlei manieren van zich doen spreken met acties gericht op de lokale politiek. Het symbool dat ze daarbij gebruiken is heel toepasselijk de wasknijper en, niet verbazend, het probleem waar ze aandacht voor vragen is de stank. Deurne wordt omgegeven door het grootste Nederlandse LOG, dat Deurne als een hoefijzer omklemd en dat 1500 hectare (3000 voetbalvelden) groot is.
Op de bijeenkomst op 23 november waren een huisarts, dierenarts, GGD-er, wethouder en vertegenwoordiger van de (varkens)boeren uitgenodigd om kort op een rijtje hoe ze tegen de zaak aankijken. De discussieleiding was in hand van Marga Jacobs, voorzitter van Leefmilieu. De sprekers hielden verhalen die varieerden van niets aan de hand, we doen al heel veel, Henk Raaymakers van ZLTO, die de boeren vertegenwoordigde, tot een stevig verhaal van Loes Geelen van de GGD die wees op alle risico’s voor de volksgezondheid. De aanwezigen waren voornamelijk burgers en een groep boeren die zich schaarden achter hun ZLTO-voorman. De spanningen in de zaal liepen soms hoog op. Veel burgers voelden zich door de politiek, op de bijeenkomst vertegenwoordigd door wethouder Ragetli, in de steek gelaten, vooral omdat er steeds meer bedrijven bij komen. De komst van een nieuw bedrijf van 15.000 varkens plus een mestfabriek wordt voorbereid. Een vrouw deed een hartstochtelijk verzoek aan de artsen om haar te vertellen hoe ze haar kinderen kon beschermen tegen de gezondheidsrisico’s van de intensieve veehouderij, moest ze lucht filters aanschaffen of gaan verhuizen? Op deze heldere vraag kwam echter geen helder antwoord. Het gaf echter de spanningen bij de aanwezigen wel heel goed weer.
De activiteiten van Stop de Stank Deurne zijn te volgen via de site http://www.stopdestank.nl
.
Van Links naar rechts op de foto: Jasper Ragetli (wethouder),
Marga Jacobs (discussieleider),
Henk Raaymakers (ZLTO),
Jan Flameling (dierenarts),
Jan Hoevenaars (huisarts).
Loes Geelen (GGD).
De risico’s van mensen die wonen tussen veehouderijen
Op 21 september waren ruim 200 mensen naar het provinciehuis in Den Bosch gekomen voor het onderwerp zoönosen. Zoönosen zijn ziekten die van dieren naar mensen kunnen overspringen, zoals bijvoorbeeld de Q-koorts. Verder kunnen, door het grote gebruik van antibiotica in de veehouderij, dieren bacteriën met zich mee dragen die resistent geworden zijn. Als mensen zo’n ziekte dan krijgen zijn ze niet of heel moeilijk te behandelen omdat de geneesmiddelen niet meer werken. In Den Bosch kwamen in een veelheid van presentaties alle facetten van het vraagstuk aan de orde. De locatie van het symposium was niet toevallig: in Brabant wonen 2,5 miljoen mensen tussen ruim 32 miljoen dieren. De sprekers schuwden het dan ook niet om de vinger stevig op de zere plek te leggen, met de volgende voorbeelden:
- Dierenartsen schrijven verboden middelen voor of geven medicijnen voor situaties waarvoor ze niet bedoeld zijn;
- Boeren gebruiken hun luchtwassers verkeerd of zetten ze bijvoorbeeld in het weekend uit;
- Artsen zijn (nog) niet opgeleid om de zoönosen te herkennen.
Het onderzoek naar de risico’s van de intensieve veehouderij staat nog in de kinderschoenen. De sprekers zagen de oplossing vooral in handhaving door de overheid. Handhaving om er voor te zorgen dat de regels, die er al zijn, uitgevoerd worden. Daarnaast moet het antibioticagebruik teruggedrongen worden. De dierenartsen zagen hiervoor wel mogelijkheden maar dan moet er ook veel verbeteren aan de voer- en stalcondities van de dieren. Het antibioticagebruik blijkt dus in de huidige situatie rechtstreeks samen te hangen met een slechte zorg voor de dieren.
De presentaties van de lezingen zijn te vinden op de website
http://brabantskennisnetwerkzoonosen.nl.
Van de werkgroep Leefbaar Buitengebied namen 9 leden aan het symposium deel. Hebt u ook belangstelling voor de activiteiten van deze werkgroep neem dan contact op door een mailtje te sturen naar burgernetwerk@leefmilieu.nl
Natuurvergunning voor veebedrijven toch verplicht
Alle veebedrijven die in de omgeving van natuurgebieden liggen moeten een vergunning hebben in het kader van de natuurbeschermingswet. De crisis- en herstelwet had veebedrijven van deze verplichting vrijgesteld, maar de Raad van State heeft op 7 september 2011 geoordeeld dat deze vrijstelling onrechtmatig was. Op basis van de Europese regelgeving moeten alle veebedrijven een natuurvergunning hebben, daarbij moet niet alleen gekeken worden naar de uitbreiding van het bedrijf, maar moeten de effecten van het hele bedrijf op de natuurgebieden bekeken worden.
Bekijk hier de uitspraak van de Raad van State.
Zienswijzen ingediend tegen Gelderse Verordening Stikstof
Leefmilieu heeft in augustus 2011 zienswijzen ingediend tegen de Gelderse Verordening Stikstof omdat de provincie Gelderland met deze verordening de kop in het zand steekt voor het grootste probleem van de veehouderij: de te grote veestapel die vanaf 2015 weer ongeremd kan gaan groeien omdat vanaf dat moment de wettelijke plafonds niet meer gelden. Valentijn Wösten, van Wösten Juridisch Advies, heeft voor Leefmilieu en MOB de zienswijzen ingediend.
De provincie gaat ervan uit dat stikstof dichtbij de bedrijven neer slaat, maar dat klopt niet: op 10 km van een bedrijf is pas een derde van de stikstof neergeslagen. Er is feitelijk sprake van een deken van stikstof depositie (depositie = neerslag) in die gebieden waar veel intensieve veehouderij is. Omdat lang niet alle politici dit weten en daardoor misschien verkeerde beslissingen nemen is deze uitleg uitgebreid in de brief naar de provincie Gelderland opgenomen. U vindt deze informatie en veel meer in de zienswijzen.
Klik hier om de zienswijzen te bekijken.
Veel inspiratie op 16 april bij de bijeenkomst over intensieve veehouderij
Meer dan 100 mensen waren op zaterdag 16 april 2011 in Den Bosch om te praten over de intensieve veehouderij en haar risico’s en vooral wat er tegen te doen. De bijeenkomst was georganiseerd door Leefmilieu. Er was natuurlijk een inleiding als warming up met debat, maar de ware inspiratie kwam bij de workshops waar mensen samen bedachten wat er moest gebeuren. Er werden acties bedacht en initiatieven op de rails gezet. Was u er niet bij en wilt toch alles erover weten? Dat kan. Klik hieronder op de links naar de presentaties en het verslag met meer foto’s.
- Link naar presentatie en adviesrapport zoönosen
- Presentatie Sonja Borstboom
- Verslag van de bijeenkomst.
Op 16 april in Den Bosch: Intensieve veehouderij, hoog tijd voor debat
De intensieve veeteelt is naast een bron van voedsel voor veel mensen een bron van overlast. Op sommige plaatsen veroorzaakt de sector zelfs gezondheidsschade door bijvoorbeeld de Q-koorts. Toch worden de stallen groter en nemen de aantallen dieren per bedrijf steeds verder toe.
Leefmilieu heeft studenten van de Universiteit Utrecht gevraagd op een rijtje te zetten of er ook andere ziekten door de intensieve veehouderij veroorzaakt worden en welke risico’s daar voor de omgeving aan verbonden zijn. Op 16 april 2011 in Den Bosch presenteren zij in het kort de uitkomsten van hun onderzoek.
Maar op die bijeenkomst gebeurt meer. Valentijn Wösten, bekend jurist, licht toe wat een goede strategie zou kunnen zijn om de zorgen over de intensieve veeteelt actief in het door de overheid aangekondigde politieke debat te brengen. Sonja Borsboom, woordvoerder van Megastallen-Nee, geeft daarvoor ook concrete suggesties. Daarna kunnen in kleine groepen actievoorstellen worden uitgewerkt. De bijeenkomst wordt georganiseerd met medewerking van Megastallen-Nee en de stichting Leefbaar Buitengebied.
Bekijk hier het programma van deze bijeenkomst en het bijbehorende
persbericht van Leefmilieu.
Bekijk ook recente brief van staatsecretaris Bleker aan de Tweede Kamer, over de aanpak van de dialoog over de megastallen.
Meer bacteriecellen in fijn stof rond intensieve veehouderij
februari 2011. De laatste jaren is er meer aandacht gekomen voor gezondheidsproblemen die mogelijk samen-hangen met intensieve veehouderij voor de omwonenden. Het gaat om symptomen zoals luchtwegklachten, irritatie ogen, hoofdpijn, misselijkheid en stress. Een belangrijke studie in Duitsland toonde in 2007 aan dat omwonenden, die dichter dan 500 m van een veehouderij wonen, twee maal zo vaak klachten aan de luchtwegen hadden (zoals piepende ademhaling) dan een controlegroep.
De Universiteit Utrecht heeft vanaf 2008 onderzoek gedaan naar de mogelijke effecten van intensieve veehouderij op de gezondheid van omwonenden in Nederland. Begin dit jaar is het voorlopige rapport van dit onderzoek gepubliceerd. Daarin staat dat op de meetlocaties in de omgeving van veehouderij¬bedrijven de hoeveelheid fijnstof in de lucht redelijk vergelijkbaar is met op andere locaties, maar dat in het fijnstof bepaalde endotoxineconcentraties (het gehalte aan dode bacteriecellen) verhoogd zijn.
Hoe hoger het aantal bedrijven of dieren, hoe hoger de endotoxineconcentratie. Bij deze gemeten endotoxineniveaus (die in absolute zin zeer laag zijn) zijn voor zover bekend geen gezondheids¬effecten te verwachten, ook niet op de locaties met de hoogst gemeten concentraties. De onderzoekers durven op basis van deze resultaten nog geen uitspraken te doen over het risico op gezondheidseffecten. In mei van dit jaar wordt het definitieve rapport verwacht, dan zijn ook de resultaten van het huisartsenonderzoek beoordeeld.
Klik hier om de rapportage te bekijken.
Procedures rond ontbreken beoordeling Natuurbeschermingswet
16 februari 2011. Wösten Juridisch Advies heeft namens de vereniging Leefmilieu en MOB een tiental procedures gestart tegen het ontbreken van beoordelingen conform artikel 19f van de Natuurbeschermings-wet. Het gaat allemaal om Limburgse bedrijven. Het lijkt erop alsof in Limburg de natuurbelangen niet goed behartigd worden door Gedeputeerde Staten van Limburg.
Kijk hier voor achtergrondinformatie.
Luchtvervuiling door de intensieve landbouw, een onderschat probleem
21 september 2010. De gemeenten Montferland en Oude IJsselstreek hebben de GGD Gelre-IJssel gevraagd een gezondheidsadvies te geven als onderbouwing bij het bestemmingsplan landbouwontwikkelings¬gebied Azewijn. De uitkomsten van dit onderzoek zijn voor veel meer mensen van belang. We vatten daarom hier enkele uitkomsten over de effecten van luchtvervuiling samen. lees hier het hele rapport.
Luchtvervuiling door agrarische bedrijven is anders dan de luchtvervuiling in de stad. Een belangrijk verschil is de samenstelling van het fijn stof. Fijn stof uit verkeer bevat vooral ultrafijne deeltjes (vooral ultra fijn stof, PM0,1-1,0) en is met allerlei chemische stoffen beladen. Het fijn stof uit de landbouw behoort vooral tot de ‘grove’ fijn stof fractie (PM2,5-10). Ook de samenstelling is verschillend. Land¬bouwstof is beladen met allerlei biologische deeltjes, zoals bacteriën, virussen, parasieten, schimmels en endotoxinen. Endotoxinen zijn bestanddelen van de celwand van bacteriën. Als bestanddeel van fijn stof komen ze vooral in hoge concentratie voor in de veehouderijbedrijven zelf en bij de veevoer¬productie. Metingen in Duitsland wezen uit dat in de woonomgeving van intensieve veehouderijen hogere concentraties endotoxinen voorkomen dan in de stedelijke omgeving. De endotoxineconcen¬traties kunnen per locatie sterk variëren. Het uitrijden en verspreiden van mest op de weilanden en het transport van dieren en de aanwezigheid van slachthuizen zijn andere factoren die van invloed kunnen zijn op de aanwezige endotoxineconcentraties.
Uit verspreidingsberekeningen blijkt dat tot een afstand van 150 meter de extra bijdrage van bedrijven aan de fijn stofconcentratie goed zichtbaar is. Regionaal kan in concentratiegebieden van intensieve veehouderijbedrijven de bijdrage van fijn stof zodanig zijn dat de grenswaarden voor fijn stof worden overschreden. Dit geldt met name voor de norm waarbij maximaal 35 dagen per jaar de concentratie groter mag zijn dan 50 mg/m3.
Bij de gezondheidseffecten als gevolg van blootstelling aan fijn stof uit stallen moet men denken aan directe effecten op de luchtwegen, in de vorm van toename van luchtwegklachten en -ontstekingen. Tot op dit moment is er nagenoeg geen onderzoek bekend dat een relatie weergeeft tussen de blootstelling aan landbouw gerelateerd fijn stof en de effecten op gezondheid. Risicogroepen voor het optreden van gezondheidseffecten van fijn stof zijn ouderen, patiënten met al bestaande luchtweg- of hart¬aandoeningen en kinderen met al bestaande luchtwegklachten. Gezonde kinderen kunnen ook gevoelig zijn voor fijn stof.
Het ministerie van VROM heeft geïnventariseerd welke pluimveebedrijven teveel fijn stof uitstoten. Dit betekent niet dat alle andere geen effecten op de gezondheid van de omwonenden hebben. Bekijk hier deze inventarisatie. In totaal gaat het om 145 pluimveebedrijven die te veel fijn stof uitstoten naar de omgeving. Zij moeten voor 1 juli 2011 maatregelen treffen. De meeste bedrijven zijn gelegen in de provincie Noord Brabant.
Kijk voor meer informatie over de aanpak van knelpuntbedrijven op de site van InfoMil
- terug naar boven -
Te soepele regelgeving veehouderij verliest mens en natuur uit het oog
Maart 2010. De afgelopen maanden heeft er in Brabant een hevige discussie plaatsgevonden over de intensieve veehouderij. Aanleiding waren de uitbreiding van de Q-koorts bij mens en dier en de steeds grotere aantallen dieren in een provincie die voor iedere inwoner minstens 14 dieren huisvest.
In het politieke debat klinkt steeds weer dat de sector het al moeilijk heeft door de zware regeldruk. Maar dit blijkt voor stankhinder en ammoniak in ieder geval niet te kloppen. Het is dus niet te verbazen dat de getroffenen in opstand komen.
Valentijn Wösten en Ton van Hoof hebben in het Tijdschrift voor Agrarisch Recht in november 2009 een uitgebreid onderzoek gepubliceerd naar de regeldruk rond stankhinder en ammoniakuitstoot. De twee milieujuristen tonen aan dat in tegenstelling met het gangbare beeld de normen steeds verder zijn versoepeld. Hieronder de uitkomsten in het kort.
Stank. Veebedrijven mogen volgens de nieuwe normen fors meer stankoverlast veroorzaken nabij woningen dan volgens de oudere normen. Dit komt doordat bedrijven veel dichter bij woningen gezet of uitgebreid mogen worden. Campings hoeven zelfs helemaal niet meer beschermd te worden tegen stank volgens de regelgever. Ook de optelsom van stank van verschillende bedrijven in de omgeving van een woning hoeft niet meer gemaakt te worden. Waar één bedrijf juist aan de stank-afstandseis voldoet, wordt hiervoor vergunning verleend, ook als een tweede veebedrijf eveneens op het nippertje voor diezelfde woning aan de afstandseis voldoet.
Ammoniak. De ammoniakuitstoot van de intensieve veehouderij is al tientallen jaren een ernstig knelpunt. Met het huidige beleid zal in 2020 slechts 30% van de Nederlandse natuur afdoende zijn beschermd tegen teveel ammoniakemissies, 70% dus niet.
Dit wordt onder andere veroorzaakt doordat er tegenwoordig emissiereductie per dierplaats geldt. Waar echter een reductie van 50% per dierplaats wordt gerealiseerd, maar ook 2x zoveel dieren worden gehouden (opvullen), haalt het bedrijf geen enkele milieuwinst. Dit opvullen is vaste praktijk in de veehouderij.
Intussen is veel natuur de directe bescherming tegen ammoniakuitstoot ontnomen. Waar eerst gevoelige natuur in een straal van 3000 meter bescherming genoot tegen emissietoename, geldt deze bescherming nu nog slechts voor een straal van 250 meter. Waar eerst vrijwel alle gevoelige natuur bescherming genoot, is deze nu grotendeels beperkt tot gebieden in een omvang groter dan 50 hectare. Daarmee is nog slechts een fractie over van de eerdere geldende bescherming. Veel natuur die wel bescherming kreeg en ook nodig had, is deze ontnomen. 
Een voorbeeld. In het artikel in Agrarisch Recht geven Valentijn W&¨sten en Ton van Hoof een praktijkvoorbeeld over het verschil tussen de oude en nieuwe normen. Onder de oude .
milieunormen kan aan de rand van het Limburgse dorp Ospel een zeugenbedrijf onmogelijk uitbreiden. Met de gewijzigde milieunormen kan het bedrijf groeien tot het grootste zeugenbedrijf van Nederland.
Geconcludeerd wordt dat in de afgelopen 15 jaar de milieunormen voor stank en ammoniak fors zijn versoepeld. Er is sprake van een lastenverzwaring voor het milieu en de omwonenden. Het is dus heel verstandig dat de provincie Noord Brabant een pas op de plaats gaat maken en ten dele stopt met de uitbreiding van megastallen. Dit is echter niet genoeg. Ook de normen zullen aangescherpt moeten worden op een manier die de bescherming van mens en natuur weer centraal stelt.
Lees hier het hele artikel Veehouderij, milieubeleid en milieudruk van V. Wösten en T. van Hoof.
U kunt hier ook de samenvatting lezen.